ПРОГРАММА по Табасаранскому языку в 5-11 классах

01.09.2018

   

ТАБАСАРАН ЧIАЛНАН

ПРОГРАММЙИР

V-IX ва X XI классариз

     

 

Допущено к использованию в образовательных учреждениях

Республики Дагестан

 

 

 

 

 

 

 

Махачкала

ООО «Издательство НИИ педагогики»

2014

           

Авторы-составители:

Курбанов Кази Керимович

Загиров Загир Мирзабекович

Джамалиева Ширинат Беглеровна

 

Программы по табасаранскому языку для 5-9 и 10-11 классов. – Махачкала:

 ООО «Издательство НИИ педагогики», 2014. – 64 с.

           © ООО «Издательство НИИ педагогики», 2014

 

 

ГЪАВРИКК ККАЪБАН КАГЪАЗ

 

Программйирин статус

 Программйир Россияйин Федерацияйиъ ва Дагъустан Республикайиъ образованиейин гьякьнаан кьабул дапIнайи документарин тIалабариз  тялукьди дюзмиш дапIна. Программйир Дагъустан Республикайин Образованиейин ва илмин министерствойи милли-региондиз тасдикь дапIнайи сабпи номерин Урхбан пландиз тялукь шула.

Урхбан пландиъ «Бабан чIал» («Табасаран чIал»)

предметдин йишв

  Дагъустан Республикайин Образованиейин ва илмин министерствойи тасдикь дапIнайи милли – региондин сабпи номерин Урхбан пландиз асас духьну, предмет «Бабан чIал» («Табасаран чIал») 5-9 ва 10-11 классариъ аьгъю апIуру. Урхбан пландиъ бабан чIал ва литература аьгъю апIуз тувнайи сяътарин кьадар сатIиди улупна. Гьадрарикан 5-9 классариъ гьарсаб классдиъ гьяфтайиъ кьюб сяаьт (урхбан йисаъ -68 сяаьт) табасаран чIал аьгъю апIуз ишлетмиш апIуру. Йискьубаъ урхбан гьяфтйирин кьадар– 34 ву.

 Урхбан пландиз асас духьну, 10-11 классариъ табасаран чIал аьгъю апIуз гьяфтайиъ саб сяаьт ишлетмиш апIуру (урхбан йисаъ -34 сяаьт).

Сабпи номерин Урхбан пландиъ предмет «Бабан чIал» («Табасаран чIал») мектебдиъ аьгъю дапIну ккуни предметарин мажбур пайнак кабхъра.

Предмет «Бабан чIал» («Табасаран чIал») Урхбан пландин милли-региондин пайнак кабхъра.

 Мектебдиъ табасаран чIал аьгъю апIбан асас метлебар

  Гьарсаб миллетдин варитIан аьхю девлетарикан саб бабан чIал ву, фицики чIалну халкь арайиз хуру, миллет сатIи апIуру, наслар аьлакьалу апIуру, халкьдин рюгьлу уьмур, культура ва гь. ж. атIагуру. Табасаран миллетдин бабан чIал табасаран чIал ву, анжагъ табасаранар яшамиш шулайи гъулариъ табасаранар чиб-чпихъди табасаран чIалниинди улхуру.

Табасаран чIал, жара чIаларси, чан асасвалиинди ва социалин мяналувалиинди аьламатнан аьгьвалат ва дакьат ву:

 – мялуматар тувбан ва гъадагъбан дакьат;

 аьгъювалар уьрхбан ва гъадагъбан дакьат;

 – халкьдин рюгьлу культурайин пай;

– культурайихьна ва литературайихьна иштирак′валиинди илтIикIуз шлу, дурар уьрхюз гъитру дакьат ва гь. ж.

 «Бабан чIал» предметди мектебдиъ образованиейин системайиъ лап важиблу йишв бисура.

 Халкьдин рюгьлу девлет – чIал, культура, уьбхбаз ва артмиш апIбаз гьарган фикир тувуб лазим ву, фицики жигьил насил (халкьдин «закур») тербияламиш апIбаъ, баяр – шубариз аьгъювалар, жюрбежюр мялуматар тувбаъ, дугъриданна, бабан чIалнан роль аьхюб ва дидин мумкинвалар яркьудар ву. Гьадму мумкинвалар урхбанна-тербияламиш апIбан процессдиъ аьгъяди ва мянфяаьтлуди ишлетмиш дапIну ккуни жавабдар касарикан сар мялим ву.

 «Табасаран чIал» предметдин мяналувал, дидин кьимат баяр-шубари мектебдиъ саб кьадар аьгъювалар гъадагъбиинди ккудубкIурадар.

 Табасаран баяр-шубари бабан чIал неинки урхбан пландиинди чпи мектебдиъ аьгъю апIурайи предметси, хъа гьацира чпи табасаран миллетдикан вуйиб, табасаран чIал чпин халкьдин чIал вуйиб, чпин бабан чIал вуйиб, мектебдиъси, мектебдин гъирагъдин вахтнара, дуланажагъдиъра, табасаран чIал чпин улхбан дакьат вуйиб, чпи гьаддиинди улхурайиб асасди аннамиш дапIну ккунду. Табасаран чIал ата бабйирихъан мина дюбхну чпиз гъитнайи хазнаси, чпихьна тувнайи уьмаратси, чпи табасаран халкьси гъюрху, уьрхюрайи ва уьрхру дакьатси, халкьдин варитIан аьхю девлетси аннамиш апIувалихъна мялимди баяр-шубар хуру. Думу уьбхбак, яна дид′инди улхбак ва бабан чIал артмиш апIбак чпинра пак пай кивувалиъ иштирак шули, чIалнан «гъи» ва «закур» чпиланра асиллу вуйибдин ученикар гъаврикк ккаъри ляхин гъабхуб, баяр-шубар аннамиш'валихъна хуб мялимдин асас вазифйирикан саб ву. Эдеб, намус – гъир′ят жигьатнаан, аьхюр-бицIир агъяди, ватанпервервалин ва миллетарин арайиъ дуствал уьбхбан рюгьниинди тербияламиш апIувал, гъирагъ – бужагъдихъ хъайирихьна инсанвалиинди, сабурлуди янашмиш шлу саягъ, ватанпересвалин кас тербияламиш апIувал, баяр-шубарин уьмуми культура артмиш апIувал урхбанна-тербияламиш апIбан процессдиъ гьар йигъан дубхну ккуни ляхнарикан саб ву.

 Мялимди ученикарихъди ляхин гъабхруган, дидин гьамцдар терефаризра фикир тувуб: мектебдиъси, мектебдин гъирагъдин вахтнара, баяр-шубарин кIулиз саб ляхнин гьякьнаан фикир гъафиган, чпи саб ляхин гъабхайиз, дурари чпин улихь гьаму жюрейин суалар дивбаз фикир тувру саягъниинди тербияламиш апIуб:

 – йиз кIулиз гьаз гьамциб фикир дуфна;

 – узу гьапIра;

 – узу гьаз, фу бадали му ляхин дубхну ккунду;

 – узу му ляхин фици гъабхиди, апIиди;

 – натижайиъ фу арайиз гъибди (гъафну).

 Урхбанна-тербияламиш апIбан процесс баяр-шубар интеллект жигьатнаан артмиш шлу саягъ (къанаж ва дурарин абстракт фикир, зигьим ва гь. ж.) тешкил апIуру ва кIули гъабхуру. Дурарихьан саб тмунубдихь тевуз, саб жюре аьгьвалатарик жаравал, жа – жара аьгьвалатарик сатIивал рябкъюз, лишнар сатIивалихъна, уьмумиламиш'валихъна хуз, чпин терефнаан кьимат тувуз удукьбан зиин ляхин хътудубтIри гъабхуру.

 Гъийин дюн′яйиъ, гьадму гьисабнаан образованиейиъ, гъягъюрайи дигиш′валарихъди аьлакьалуди табасаран чIал мектебдиъ кивувал, цIийи ерийин дережайиз за апIувал, педагогикайин гъийин технологйирин тIалабариз тялукь саягъ, практика жигьатнаан табасаран чIал аьгъю апIувализ асас фикир тувуб лазим шулу. Баяр-шубар активламиш апIбан, дурарин аьгъювалар ккатIарццбан ва артмиш апIбан метлебниинди, мялимди чан ляхниъ жюрбежюр жара технологйирилан гъайри, информацияйинна-коммуникатив технологйир яркьуди ишлетмиш апIуб лазим ву.

 Гьамдихъди сабси къайд апIуб лазим шулуки, цIийи технологйир гьаци технологйир бадали, гаф бадали урхбанна-тербияламиш апIбан ляхниъ ишлетмиш апIувал ваъ, хъа урхбанна-тербияламиш апIбан процессдиъ аьдати къайдйир, методар ва приемар, образованиейин цIийи технологйир ишлетмиш апIбаъ фагьумлу паргар уьрхюб лазим ву.

 Ученикар чпин бажаранвал улупуз, кIулди аьгъювалар гъадагъуз,  кIулди ляхин тешкил ва планламиш апIуз, ахтармиш 'вал гъабхуз , кIулди ляхин гъабхуз, жвуву жвуваз кьимат тувуз шлу мумкинваларихъди ва гь. ж. тямин апIуб.

 Баяр-шубариз учебникдикан, жюрбежюр справочный литерату-райикан, словарарикан мянфяаьт ктабгъуз, план дюзмиш апIуз, гъурхуб пландиинди ктибтуз, таблицийир дюзмиш апIуз, учебникдиан лазим вуйи материал гъядябгъюз ясана жара аьлава материаликан мянфяаьт ктабгъуз аьгъю апIуру, улупуру.

 Йигълан – йигъаз жюрбежюр ерийин информация артухъ шулайи гъийин дюн′яйиъ диди ученик ккагъуз гъидритбан бадали, жюрбежюр дакьатариан гьаму дюшюшназ лазим информация гъядябгъюз, думу системайиз хуз, гьял апIурайи ва гьял дапIну ккуни меселайин терефнахъанди критика жигьатнаан дидиз кьимат тувуз ва анализ гъабхуз удукьувалихъна хуб. Уч гъапIу информация урхбан процессдиъ ва уьмриъ аьгъяди ишлетмиш апIуз удукьуб ва гь. ж.

 Мектебдихьна вуйи гъийин асас тIалабарикан саб гьадмура вуки, баяр-шубар функциональный савадлувалихъди (улхбан деятельностдин вари жюрйириан программйирин тIалабариз тялукь дережайин удукьувалар ади хьуб – табасаран чIалниинди ебхьурайибдин, кIурайибдин гъавриъ ахъуб, литературайин чIалнан къайдйириз тялукьди улхуз , урхуз ва бикIуз удукьуб) тямин апIуб. Мелзнан ва бикIбан улхуб, монологдин ва диалогдин улхуб орфографияйиан ва пунктуацияйиан савадлувалихъди ученикар тямин апIуб. Табасаран чIалнан теорияйикан мялуматар практика жигьатнаан улхбан деятельность арайиз хпаъ ишлетмиш апIбан бадали аьгъю апIуб.

 ЧIалнаан аьгъювалар ва практика жигьатнаан чIал аьгъяди хьпан меселйир чиб-чпихъди аьлакьайиъди аьгъю апIуб.

 Баяр-шубар чпихъди гъабхурайи ляхниъ гьартерефлу активвалиинди иштирак шули, иштирак хьуз гъитри, иштирак хьуз тямягь, юкIв шлу саягъ ляхин гъабхуру.

 Бабан чIал аьгъю апIбаъ бажаранлувалин янашмиш′вал асасуб вуди хьуб: дид′ан ва дид′инди саб кьадар аьгъювалар тувну гъитуб ваъ, хъа гьарсар ученикдиз чан бажаранвалар адаршвуз мумкинвалар яратмиш апIуб, урхурайидариз жюрбежюр терефариан удукьувалар арайиз хуб.

Мектебдиъ табасаран чIалнаан урхбанна-тербияламиш апIбан процесс кIули гъабхруган, гьаму терефарихъанди ученикарин бажаранвал артмиш апIбаз асасди фикир тувру.

 Коммуникатив бажаранвал – улхбан деятельностдин вари жюрйирикан, мелзнан ва бикIбан, улхбан культурайин асасарикан аьгъяди хьуб ва дурар ишлетмиш апIуз удукьуб, жарарин улхбан ва жвуву урхурайибдин гъавриъ ахъбиинди, дидик кайи информация тялукьди кьабул апIуз, текстнан тема тяйин апIуз, автори дибиснайи тереф ачухъ апIуз, жвуван келимайин асас содержание ккабалгуз; гъапи келима артмиш апIуз, гъапибдин (гъибикIубдин) гьякьнаан жвуван фикриин дийигъуз, бикIбан келима дюзди ккабалгуз, думу хъайи-хъайиси ва аьлакьалуди кIули гъабхуз; стиль ва улхбан жюре гъядябгъюри, чIалнан дакьатар гъядягъюри, улхбан тясирлувал ва якьинвал улупуз; бикIбаъ табасаран литературайин чIалнан, гьадму гьисабнаан орфографияйин ва пунктуацияйин къайдйир кIули гъахури, гьаму дюшюшдиз улхбан лазим жюрйир аьгъяди, улхбан дюшюшариъ улхбан метлебариз тялукь шлуси чIал ишлетмиш апIури, хусуси келимйир дюзмиш апIуб. Инсанарихъди , инсанаригъди гаф-чIал апIуб, инсарин улихь удучв1ну улхуб.

 Лингвистикайиан бажаранвал – чIалнан аьгьвалатарин аьдати анализ гъабхуб (апIуб).

 Бабан чIал аьгъю апIбаъ асас аспект лингвистикайиан лигбар арайиз хури, чIалнахьна, чIалнан системайикан чIалнан уьлчмйир чиб – чпихь теври, аналитикайин ва улхбан удукьувалар арайиз хуб, улхбан метлебарихъди аьлакьаламиш апIури, чIалнан уьлчмйир улхбан жюрбежюр шартIариъ дюзди ишлетмиш апIуб.

 ЧIалнаан бажаранвал – чIалнакан вуйи аьгъювалар думу ишарйирин система ва обществойин аьгьвалат вуйивал улупру саягъ системайихъна хуб; дидин гъурулушдикан, дидин артмиш'валикан ва вазифйирикан аьгъяди хьуб; лингвистикайикан вуйи илмин уьмуми мялуматарси, табасаран литературайин чIалнан асас къайдйир аьгъяди хьуб, баяр-шубарин гафарин ва улхбаъ грамматикайин гъурулушдин кьадар девлетлу апIуб; чIалнан аьгьвалатарин ва фактарин анализ гъабхуз ва кьимат тувуз удукьувал цIалцIам апIуб; лингвистикайин жюрбежюр словарар ишлетмиш апIуз удукьуб; практика жигьатнаан табасаран чIал, дидиз дахил шулайи гафар ва грамматикайин гъурулуш, чIалнан къайдйир: орфоэпияйин, лексикайин, морфологияйин, орфографияйин, пунктуацияйин къайдйирин гьякьнаан аьгъяди хьуб, ученикарихьан чIалназ дахил шулайи гафар ва дурарин формйир, синтаксисдин гъурулушар литературайин чIалназ тялукьди ишлетмиш апIуз удукьуб, дидин синонимияйин дакьатар ишлетмиш апIуб ва аьхирки – хъуркьувалиинди улхбан деятельностдин шартI гьисаб вуди, чIалнан девлетлувал аьгъяди ва яркьуди ишлетмиш апIуб.

 Культуроведениейиан бажаранвал – халкьдин культура улупбаъ чIалнан асасвал, табасаран чIалниинди улхбаъ дидин этикетдин къайдйир аьгъяди хьуб. ЧIал милли культура улупбан формаси аннамиш апIуб, халкьдин тарихдин ва чIалнан аьлакьалуваларикан аьгъяди хьуб.

 Табасаран чIалнаан ляхин гъабхруган, вари классдихъдиси, гьарсар урхурайирихьна илтIикIну ляхин гъабхбан технологйирра фикриъ гъитуб.

 Гьарсар ученикди чав сари кIулди ляхин гъабхруси, дугъхьан уртагъди ва командайиъдира ляхин гъабхуз удукьувал арайиз хуб.

 Мурар вари – табасаран чIал мектебдиъ аьгъю апIбан уьмуми метлебар ву. Гьамдихъди сабси, «Табасаран чIал» предметди махсус предметвалин меселйирра гьял апIуру.

 Мектебдиъ табасаран чIал аьгъю апIбан асас метлебар ва вазифйир исихъ къайд дапIнайи меселйириканра ибарат шула:

 – ккергъбан классариъ табасаран чIалнан курснаан гъадагъу аьгъювалар текрар ва уьмумиламиш апIуб, чIалнан теорияйиан гъадагъу мялуматар ккатIарццуб ва дерин апIуб;

 – фонетикайиан, лексикайиан, гафар арайиз гъюб'ан, морфо-логияйиан, синтаксисдиан, стилистикайиан, улхбан культурайиан, орфографияйианна, пунктуацияйиан ва гьацира чIалнакан ученикариз тяйин аьгъювалар ва мялуматар тувуб.

 Гьамрариз асас духьну: – ученикар орфографияйианна пунктуацияйиан мюгькам аьгъюваларихъдина удукьуваларихъди ва вердиш′валарихъди тямин апIуру (программйири тIалаб апIурайиси);

 – табасаран литературайин чIалнан къайдйирихъди ученикар таниш апIуб давам апIури, дурарин мелзнан ва бикIбан улхуб артмиш апIуру;

 – ученикари улхбаъ ишлетмиш апIру гафарин кьадар ва грамматикайин гъурулуш девлетлу апIуру;

 – форма, жюре, жанр жигьатнаан жюрбежюр жюрейин стиларин келимйир дюзмиш апIуз удукьувалин вердиш′валар мюгькам апIуру;

– чIалнан гьарсаб гафнахьна гъаврикк ккади янашмиш хьуз, дидин девлетлувал ишлетмиш апIуз, дидкан мянфяаьт ктабгъуз улупуру;

– табасаран чIалнакан, дидин гъурулушдикан, жюрбежюр цирклариъ ва улхбан шартIариъ ишлетмиш апIбаъ дидин вазифйирикан аьгъювалар арайиз хуру;

– табасаран чIалнан стилистикайин дакьатарикан, литературайин чIалнан къайдйирикан ва улхбан культурайикан аьгъювалар тувру ва дурар уьмриъ ишлетмиш апIуру;

– чIалнан фактар аьгъю хьуз, дурарин анализ гъабхуз, классификацияйихъна хуз, норма ва тялукь'вал жигьатнаан дурариз кьимат тувуз аьгъю апIуру;

– текстнан зиин ляхин гъабхуз, лазим информация абгуз ва гъядябгъюз ва думу, лазимвал аш, тартиб апIуз ва гь.ж. дубгъуру.

Гъадагъу аьгъювалар ва удукьувалар практикайиъ хусуси улхбаъ ишлетмиш апIбаз, яна теорияна практика сатIи апIуз шлу удукьувалихъна хуру.

«Табасаран чIал» предметдин уьмуми характеристика

«Табасаран чIал» курснан гъурулуш

 

 Программйириъ аьгъю апIурайи материал илмиин асасламишди системайиъди тувбан, материал урхурайидарихьан аьгъю апIуз удукьбан, аьгъю гъапIубдин, апIурайибдин, апIрубдин арайиъ сигъ аьлакьйир уьрхбан принципар гьисабназ гъадагъну дюзмиш дапIна.

Мектебдиъ гъийин литературайин чIал аьгъю апIуру, гьаддиз табасаран чIалнан программйирин курс асас вуди гьаддикан ву. Гьамдихъди сабси, программйирин тIалабариз асас духьну, чIалнан тарихдикан, дидин гъийин жюрбежюрваларикан, чIалнакан уьмуми мялуматар ва гь. ж. тувубра лазим шула.

 Программйир ибарат ву:

 – аьгъювалар тувбан меселйириз тялукьди фонетикайиан, лексикайиан ва фразеологияйиан, морфемикайиан ва гафар арайиз гъюб'ан, морфологияйиан, синтаксисдиан, литературайин чIалнан стилистикайиан ва обществойин уьмриъ чIалнан мяналувал улупбан бадали чIалнакан артмиш шулайи аьгьвалатдиканси гъядягънайи бязи  мялуматарикан ва гь. ж.;

 – улхбан деятельность артмиш апIбаъ ишлетмиш апIру понятйирикан (коммуникатив удукьувалар ва вердиш'валар арайиз хпаъ лазим вуйидар);

 – табасаран литературайин чIалнан асас къайдйирикан мялуматар;

 – графикайикан, орфографияйикан ва пунктуацияйикан мялуматар.

 ЧIалнаан ва улхбаан гъадагъну ккуни аьгъюваларилан гъайри, программйирик ученикариз орфографияйиан, пунктуацияйиан ва улхуб артмиш апIбаан духьну ккуни удукьуваларихьна ва вердиш'валарихьна тIалабарра кахьра.

 Табасаран чIалнан курс программйириъ гьамциб саягъниинди улупна: 5, 6 ва 7 классариъ фонетика, лексика, гафар арайиз гъюб, морфология ва орфография аьгъю aпIypу. Синтаксисдин тамам курс 8 ва 9 классариъ аьгъю апIуру. 8-9 классариъ системайиъди синтаксисдин курс ва пунктуацияйин тялукь правилйир теорияйин ва практикайин материал паргариъди тувувал фикриъ гъитну ккунду.

Дупну ккундуки, ккергъбан классариъ кивдар текрар апIбалан кьяляхъ, синтаксисдиан асас мялуматар 5 классдиъра тувра. 5 класс ккергъбан классарихьан урхбан асас этапдихьна улдучIвруб ву. Му саягъ материал теклиф апIбан натижайиъ 8 – 9 классариъ (8-9 классариъ синтаксисдин тамам курс аьгъю апIайиз улихьна) морфологияна синтаксис сигъ аьлакьайиъди аьгъю апIбаан ва синтаксисдиан, пунктуацияйиан ва аьлакьалу улхбаан удукьуваларна вердиш'валар хьувалин ляхин гъабхуз яркьу мум­кинвалар арайиз гъюру.

 5– 9 классариъ табасаран чIалнан вари разделариан аьгъювалар тувру (фонетика, лексика, морфология, орфография, синтаксис, пунктуация, улхбан культура ва стилистика).

 Орфографияйиан ва пунктуацияйиан материал аьгъю апIурайи темйирихъди аьлакьалуди тувру.

 Мектебдиъ урхбан процессдин шубубпи дережа 10-11 классар ву.

10-11 классариъ табасаран чIал аьгъю апIбан асас метлебар гьамцдар меселйирихъди аьлакьалу ву:

 – 5-9 классариъ чIалнан системайикан гъадагъу аьгъювалар дерин ва артмиш апIуб;

– орфографияйиан ва пунктуацияйиан ученикарин савадлувал цIалцIам апIуб;

– текстнакан ученикарин аьгъювалар дерин апIуб ва артмиш апIуб;

 – текстар дюзмиш ва дурариъ дигиш 'валар тIауз удукьбаан вердиш'валар цIалцIам апIуб;

 – улхбан стиларикан ва дурарин лишнарикан, дурар ишлетмиш апIбан къайдйирикан аьгъювалар давам апIуб ва ккатIарццуб;

 – лингвистикайиан гъадагъу аьгъювалар ва вердиш'валар литературайин дарсариъ ишлетмиш апIувалихъди тямин апIбиинди, литературайин эсер, дидин художествойинна-чIалнан форма тамам кьиматлувалиинди кьабул апIуз удукьувалихъди тямин апIуб;

 – табасаран чIалнан ва табасаран литературайин ва урхбан пландин жара предметарин аьлакьйирин дибдиинди ученикар улхуб ва фагьум артмиш апIру рякъюъди гъахуб;

 – лингвистикайин словарарихъди, справочный ва жюрбежюр жара литературайихъди ляхин гъабхуз удукьувал цIалцIам апIуб;

– жюрбежюр дакьатариан (жюрбежюр жюрейин литература, махлукьатлу хабрарин дакьатар, Интернет ва гь. ж.) лазим информация абгуз ва уч апIуз ва гъядябгъюз, мянфяаьтлуди ва аьгъяди ишлетмиш апIбаан удукьувал ва вердиш'вал цIалцIам апIуб.

 Му классариъ табасаран чIалнан курс гьамциб саягъниинди теклиф апIура:

 -10 класс – улхбан культура ва стилистика, фонетика, лексика ва фразеология, графика ва орфография, орфоэпия ва интонация, гафнан гъурулуш ва гафар арайиз гъюб, морфология;

 – 11-пи классдиъ ккудушу классариъ синтаксисдиан гъадагъу аьгъювалар дерин апIуру ва ккатIарццуру. Улхбан культурайиан ва стилистикайиан аьгъювалар ва мялуматар 9-пи классдин программайиъ урхбан йисан саки аьхириъ теклиф дапIна, хъа 10-пи классдиъ – урхбан йисан эвелариъ.

 

Гьаму саягъ материал теклиф апIбан метлеб гьадму вуки, улхбан культурайикан ва стилистикайикан ученикари аьгъювалар гъадагъбахъди сабси, баяр-шубарихьан дурар мектебдиъ имиди практика жигьатнаан яркьу мумкинвалиъди ишлетмиш апIуз шулу.

 Гьарсаб классдин программайиъ (5-9 ва 10-11 классар) табасаран чIалнакан, диди обществойиъ, халкьдин уьмриъ уйнамиш апIурайи роль ва мяналувал ачухъ апIурайи кучIвбан дарсар гъахбазра фикир тувра. Думу дарсари (ученикари аьгъювалар гъадагъбахъди сабси) баяр-шубарик бабан чIалнахьна юкIв капIувалин, гьиссар гъати хьуз гъитувалин, жвуван халкьдихьна, литературайихьна, культурайихьна ва гь. ж. ккунивалиинди, гьюрматлуди янашмиш хьувалин терефариан баяр-шубар тербияламиш апIбан меселйир гьял апIбаан мялимдиз аьхю мумкинвалар тувди. Ученикари табасаран чIал илим жигьатнаан артмиш хьпан тарихдикан, дагъустан чIаларин багахьлуваликан, чIалнан халкьдин аьдатарихъди аьлакьалуваликан, чIалнан гъийин гьялнакан ва гь.ж. аьгъювалар гъадагъиди.

 Ккудушу материалар кIваина хпан ва мюгькам апIбан бадали, текрар апIбаз программйириъ хайлин йишв жара дапIна.

 5-9 классариъ табасаран чIалнаан аьгъю апIурайи курс ккергъбан классарин курснан бинайиин алди дюзмиш дапIнайиб ва думу давам апIурайиб ву. Ккергъбан классариъ гъадагъу ва 5-пи классдиъ гъадагъну ккуни аьгъюваларин арайиъ алакьйир уьрхюб ва дерккуб чарасуз дубхьну ккуни ляхин ву. Гьаддиз заан классарин мялимариз ккергъбан классарин программа гъурулуш ва содержание жигьатнаан аьгъяди хьуб лазим ву, фицики заан классариъ, ккергъбан классариъ киву материалиин асасламиш шули текрар апIури, цIийи материал аьгъю апIуру.

 Хьубпи классдиъ текрар апIбан дарсариъ фу материалар текрар апIуруш, улупнадар. Мялимди дурар урхурайидарин аьгъювалар, удукьуваларна вердиш'валар фикриз ва дарс кивбан якьин шартIар гьисабназ гъадагъну, текрар апIбан дарсар тешкил апIуру ва кIули гъахуру. Гьарсаб тема ккудубшу материал текрар апIбиинди ккудубкIуру. Гьамциб системайиъди текрар апIбу, ученикар лазим дережайин мюгькам аьгъюваларихъди ва удукьуваларихъди тямин апIуру.

 Программйириъ аьлакьалу улхуб артмиш апIбазра сяътар жара дапIна.

 Гьарсаб классдин программайин аьхириъ ученикари гъадагъну ккуни асас аьгъюваларин, удукьуваларин ва бажаранваларин дережайихьна тIалабар тяйин дапIна.

 Мялум вуйиси, грамматика кьюб пайнакан ибарат ву: морфологияйикан ва синтаксисдикан. Морфологияйи гафар дигиш хьпан къайдйир, чIалнан паяр, гьадрарин лишнар, хъа синтаксисди гафар предложенйириъ чиб-чпихъди аьлакьаламиш хьпан къанунар ахтармиш апIуру.

 Грамматикайин асас разделар – морфологияйинна синтаксисдин арайиъ шлу аьлакьалувал фикриз гъадабгъубра гизаф мет­леблу ляхин ву. Программйириъ синтаксис аьгъю апIбаз хайлин йишв жара дапIна. Му тема грамматикайин разделарикан асас тема ву, ва гьаддиз, саки вари классариъ аьгъю апIура, саб гъапиб чав синтаксис, кьюб гъапиб, морфология синтаксисдин бинайиинди. Синтаксис аьгъю апIуб программайин имбу разделарихъди сигъ аьлакьайиъ а. Эгер ученикари синтаксис ужуди, дудубкьну аьгъю гъапIиш, гъалатIсуз дарди предложенйириъ препинаниейин ишарйир дивру. Му метлебнахъ грамматикайиан ва дюзди бикIбаан тялукь ляхнар гъахбиинди, ученикарин аьлакьалу улхбан вердиш'валар цIалцIам апIбаан гъахру ляхнарин кюмекниинди хъуркьру.

 Морфология аьгъю aпIруган, синтаксисдин мате­риал ва пунктуацияйин къайдйир текрар апIуб, хъа синтаксис аьгъю апIруган, морфологияйин мялуматар ва орфографияйин къайдйир текрар aпIyб лазим шулу. Грамматикайин ва фонетикайин лексикайихъди вуйи аьлакьалувалра гьаму саягъниинди фикриз гъадабгъуру.

 

5 – 9 ва 10 – 11 классариъ табасаран

чIалнаан гъабхру ляхнин асас терефар

 

  Зиихънара къайд гъапIси, мектебдиъ табасаран чIал аьгъю апIруган, думу практика жигьатнаан ишлетмиш апIуз шлу терефар асасди гужли апIуру. Мектебдиъ табасаран чIалнан курснан вари разделар ва темйир аьгъю апIруган, сабкьан гъидидипди, орфографияйиан ва пунктуацияйиан вердиш'валар мюгькам апIбахъди тямин апIуб лазим ву, фицики гьаму саягъ ляхин гъабхбиинди, дюзди бикIбаан хъудудубтIри цIалцIам хьувалиан вердиш′валар арайиз гъюру. Предмет аьгъю апIуз улупнайи вахтнакан аьхюну пай удукьувалар ва вердиш'валар арайиз хпаз жара апIуру.

 Орфографияйиан, пунктуацияйиан ва улхбаан удукьувалар вавердиш' валар арайиз хпаъ диб шлу теорияйин суалари: гафар составдиз пай апIбан, гафар арайиз гъюб'ан, чIалнан паяр жара апIбан, предложениейин грамматикайин диб тяйин апIбан, предложениейиъ гафарин арайиъ аьлакьйир дерккбан меселйири ва гь. ж. чпихьна асас дикъат тIалаб апIуру.

 Теорияйиан мялуматарин анализ гъабхури, теври ва чIалнан бязи фактар группламиш апIури, фонетикайиан, морфологияйиан, синтаксисдиан, орфографияйиан, пунктуацияйиан ва гьацира жара жюрейин разборар кIулиъ гъахури, орфограммйир ва препинаниейин ишарйир дивбан ва гъядягъбан шартIарин гъавриъ ккаъри, практикайин ляхниъ кючюрмиш апIури урхбан процесс кIули гъабхуру.

 Фонетика аьгъю апIбан метлеб табасаран чIалнан сесерин системайин хусусиятар ачухъ апIуб ва улхбаъ литературайин чIалнан гафар ушвниан адаъбан къайдйир уьрхюб ву. Фонетикайиан ва орфоэпияйиан ляхин гъабхруган, сесеринна гьярфарин тялукь′валар тяйин апIуз, сесерна гьярфар гъидидикьуз, яна сесер гьярфарихьан жара апIуз удукьувализ, ученикари улхбаъ гафар, келимйир, предложенйир ва гь. ж. литературайин чIалназ тялукьди ушвниан дюзди адаъбаз, пувализ ва дурарин якьин ебхьувализ фикир тувру. Дупну ккундуки, фонетика жигьатнаан анализ гъабхбан саб тяйин къайда гюзет апIуб лазим ву: сеснахьан гьярфнахьна, хъа аьксина ваъ. Гьаму раздел аьгъю апIуб гьам теория, гьамсана практи­ка жигьатнаан гизаф метлеблу ву, фицики диди орфография хъуркьувалиинди аьгъю апIбан бадали лазим вуйи шартIар яратмиш aпIypу. Зиихъ къайд дапIнайи ляхнар кIулиз гъахбан бадали, фонетикайин разбор яркьуди ишлетмиш лазим шулу.

 Лексикайин разделин улихь гьаму жюрейин вазифйир дивра: табасаран чIалнан гафарин составдин девлетлувал; дурар арайиз гъюбан рякъяр; гафар, темайиз ва улихь дивнайи меселайиз лигну, чпихъ хъайи мяна жигьатнаан дюзди ишлетмиш aпIбан шартIар аьгъю апIуб ва дурар дюзди ишлетмиш апIуз удукьувалихъна хуб ва гь. ж.

 Гафарин зиин лексикайиан гъабхру ляхниъ гьаму жюрейин асас приёмар ишлетмиш апIуру: гафарин лексикайин мянайиз (гьаму контексдиъ якьин мяна) асас духьну, дурар дюзди ишлетмиш апIуб, гафар лексика жигьатнаан тематикайиз сатIи апIуб, гьадму гафарикан гафарин ибарйир, предложенйир, дюзмиш апIуб, гафар кIул'инди гъахру ляхнариъ ишлетмиш апIуб, дурарикан саб ччивран гафар дюзмиш апIуб, жвуван словарар гъахуб, гафнан этимологияйихьна илтIикIуб, орфографияйин ва толковый словарарихъди ляхин гъабхуб, гафарин диктантар ишлетмиш апIуб ва гь. ж.

 

 Морфемикайин ва гафар арайиз гъюбан зиин ляхин гъабхруган, бязи чIалнан паярин морфологияйин асасвалариз фикир тувру – гаф арайиз хру аффиксар форма арайиз хру аффиксарихъди гъидидикьуз улупну кунду. Гафарин составдин ва гафар арайиз гъюбан зиин ляхин гъабхруган, гафнаъ фонетикайин дигиш 'валаризра фикир тувру. Гафнан морфемный ва гафар арайиз гъюбан анализар гъахруган, саб тяйин морфемйир кайи гаф дюзди тяйин апIбан бадали, гафнан анализ мяна жигьатнаан разборин жюре вуйивалин мялимди урхурайидар аннамишди гъавриъ ахъувалихъна хуру. Гафнан анализ гъабхруган, саб тяйин гаф фуну жара гафнакан арайиз дуфнаш аьгъю апIбан бадали, гаф арайиз хру аффикс жара апIуб лазим ву. Лап мянфяаьтлу приемарикан гьисаб ву: саб ччивран гафариъ гаф арайиз гъюбан аьлакьйир дерккуб. Мидихъди сабси, словарарикан мянфяаьт ктабгъубра лап мянфяаьтлу ляхнарикан гьисаб шулу.

 Гафнан мяналу паяр жара апIуру, янаки морфемйир улупну, хъа гьацира гаф арайиз гъюбан анализ дубхну, хъайи – хъайиси вари асасвалар улупну ккунду.

 Морфология, синтаксисдилан алдабхъган, баяр-шубариз варитIан читин раздел вуди гьисаб апIуз шулу, фицики думу аьгъю апIувал, неинки му ясана тму терминарихъ хъайи мянйирин гъавриъ тIаувалин, аьгъю апIувалин зиин ляхин, хъа гьацира тяйин операцйир арайиз хувалин зиин фикир апIуз, уьмумиламиш апIуз, абстракцияйихъна хуз удукьувал жигьатнан ляхнин терефар мюгькам апIуб ву. ЧIалнан паяр аьгъю апIувал – му, гьацира, гафарин составдикан, дурар арайиз гъювалин гьякьнаан, лексикайин цирклиан (гафнан мяна), синтаксисдиан (гаф предложениейиъ ишлетмиш апIбан, хьпан саягъ) аьгъювалар тувбахъди ва гъадагъбахъдира аьлакьалу ву. Гьацира фикриъ гъитуб лазим шулу, морфология гьаци морфология бадали аьгъю апIуб ваъ, хъа чIалнакан аьгъювалар, мялуматар системайиканси тувуб, баяр-шубарин фикир артмиш апIуз, орфографияйиан савадлувал артухъ шлу ва цIалцIам апIуз шлу дакьатси ишлетмиш апIуб. Существительнйирикан, прилагательнйирикан, глаголарикан ва ччвурнан еринарикан мялуматар дурари предложениейиъ уйнамиш апIурайи роликан аьгъювалар туври аьгъю апIуру. Гьамдихъди сабси, тялукь орфограммйир ва гьаму чIалнан паярин гафар арайиз гъюбан ва дигиш хьпан асасваларикан аьгъювалар тархьну тувру.

 ЧIалнан паяр аьгъю апIруган, асас дикъат дурари предложениейиъ, текстнаъ уйнамиш апIурайи ролин зиин гюзетвалар гъахбиина жалб апIуру. Аьгъю апIурайи, ишлетмиш апIурайи гафарихьна синонимар, антонимар хуз удукьувализ, гафар тематикайин группйириз жара апIбазра фикир тувру.

 Табасаран литературайин чIалнан морфологияйин нормйирин зиин ляхин гъабхруган, гафарин формйир арайиз хпаз ва дурар дюзди ишлетмиш апIбаз фикир тувру. Существительнйирин формйир арайиз хпаз (существительнйирин гизаф кьадар дюзди арайиз хпаз, мисалназ: гату-гатар; литературайин норма: гату-гатйир) глаголарин бязи формйир дюзди ишлетмиш апIбазра фикир тутрувди гъитудар.

 Орфографияйин гъабхру ляхнин метлеб, мялум вуйиси, ученикарихьан савадлуди бикIуз удукьувал арайиз хуб ву. Урхурайидари орфографияйиан ва пунктуацияйиан правилйир аьгъю апIури, школьникар дурарин гъавриъ ахъбахъна хури ва ученикари правилйир аннамишди гъаврикк ккади кIваинди гъитри, чпин мисалар хури, янаки дурарихьан правилйир практикайиъ ишлетмиш апIуз хьпан дережайихъ хъуркьуб лазим ву.

Синтаксисдиан предложениейиъ айи гафарин аьлакьа рябкъюз, предложениейиъ гафарин ибарйир жара апIуз, грамматикайин диб жара апIуз, кпикьу предложениейин паярин арайиъ аьлакьйир дерккуз, тяйин апIуз удукьувалихъна хуб лазим ву. Жюрбежюр жюрейин гъурулушдин предложенйир ва синтаксис жигьатнан синонимияйин гъурулушдин предложенйир дюзмиш апIруган, синтаксисдин семантикайин аспектдиз фикир тувну ккунду.

 Пунктуацияйин му ясана тму аьгьвалатдин анализ апIруган, дурарин гьам мяна жигьатнаан, гьамсана грамматика, интонация ва пунктуация жигьатнаан улхбаъ ишлетмиш апIбан асасвалариз фикир тувуб лазим ву. Морфология ва орфография аьгъю апIруган, баяр-шубари муганайиз пунктуацияйикан гъадагънайи мялуматар (бязи деринвалра капIри) системайиъди текрар апIуру. Синтаксис аьгъю апIруган, пунктуацияйиан удукьувалар арайиз хувал паузайин ва интонацияйин зиин гюзетвалар гъахбахъдира аьлакьалу апIуру.

 Препинаниейин ишарйир – мурар неинки грамматикайин гъурулушдин улупбар, хъа гьацира улхбан тясирлувалин ишарйир ву.

 Баяр-шубариз препинаниейин ишарйир дюзди дивуз ва дурар дюзди «урхуз» аьгъю апIуру. Препинаниейин ишарйир «урхбаан» вердиш′валар арайиз хпаъ текстнан интонацияйинна-мянайин анализ гъабхували тясир тувру. Лазим ишара ктабгъбан (гъядябгъбан) бадали, пунктуацияйин правило аьгъювалси, предложениейин логикайинна-синтаксисдин анализ гъабхуз удукьувалра лазим шулу.

 Пунктуацияйин вердиш′валар артмиш апIбан бадали, пунктуацияйин разбор ишлетмиш апIуру – препинаниейин ишарйир дивнайи, махсусди гъядягънайи чIукIариъ ясана предложенйириъ: синтаксисдин анализ гъабхури; бязи членарин, простой ва кпикьу предложенйирин составариъ мяна жигьатнаан аьлакьйир дерккри; сабан разбор дапIну, аьгъю дапIнайиб хъасин бикIбиинди; махсусди гьязур дапIнайи текстнаъ препинаниейин ишарйир дивбиинди ва гь. ж.

 Изложенйир, жюрбежюр диктантар ва сочиненйир гъахбиинди ва дикIбиинди, урхурайидариз синтаксисдин му ясана тму гъурулуш, препинаниейин ишара ишлетмиш апIувалин лазимвал дериндиан аннамиш апIуз кюмек тувру.

 Аьлакьалу улхбаан ляхин гъабхруган, вазифана мяна жигьатнаан улхбан жюрйириз, текстнаъ предложенйир аьлакьаламиш апIру дакьатариз, тясирлувал улупру дакьатариз фикир тувуб лазим ву, фицики гъудубкьу текст дюзмиш апIбаъ – му коммуникатив жигьатнаан удукьувалин лап важиблу лишан ву.

 Текстнан анализ гъабхуз удукьувалихъна хпаз, дидиъ предложенйир аьлакьайиъ тIаъбан къайдйирин гьякьнаан ученикариз аьгъяди хьпаз фикир тувуб лазим ву.

Аьлакьалу улхуб артмиш апIуб

 Табасаран чIалнаан гъабхру урхбанна-тербияламиш апIбан процессдиъ баяр-шубарин ул­хуб жюрбежюр терефарихъанди артмиш апIуру.

 My ляхниъ табасаран чIалнан ва литературайин дарсари асас роль уйнамиш апIуру. Табасаран чIалнан дарсариъ баяр-шубари грамматикайин жюрбе­жюр аьгьвалатарин зиин ляхнар гъахури, дурар дургъуру, табасаран литературайин чIал аьгъю aпIypy, дид'инди чпин фикрар мелзналан ва дибикIну ачухъ апIуз дубгъуру ва цIалцIам апIуру.

 Баяр-шубарин улхуб артмиш апIбан метлебниинди, табасаран чIалнан ва табасаран литературайин программйириъ (аьдатнан дарсариъ гъабхру ляхнилан гъайри) хайлин вахт (сяътар) жара дапIна.

 Гьаму вахт мянфяаьтлуди ишлетмиш апIбан бадали, ученикарихъди фицдар, фу саягъ ляхнар гъахуруш, ва дурар гъахбан натижайиъ урхурайидарин фундар ва фицдар вердиш'валар арайиз хуруш ва цIалцIам апIуруш, мялимди сифтейиан фикир тувуб лазим шулу.

 Аьлакьалу улхбаан вердиш′валар яратмиш апIбан ляхнар (асас вуди изложенйирна сочиненйир) дикIруган ачухъ шулу.

 Баяр-шубарин мелзнан улхбаъ алахьру камивалар ва нукьсанвалар арайиан адагъбан, цIиб апIбан бадали, яратмиш апIру ляхнин улихь гьязурвалин ляхниз дикъатлуди фикир тувуб чарасуз лазим ву. Яратмиш апIбан ляхин гъабхайиз (бикIайиз) улихьна, бикIурайибдин, кидибтну ккунибдин ва гь. ж. гьякьнаан ученикар аннамишди гъавриъ ахъувалихъна хпан бадали, сифтейин ляхин гъабхуру:

 – ляхин гъабхбан метлеб;

 – ляхин гъабхбаъ фу лазим ву, фу аьгъяди хьуб ясана кIваина хуб герек ву ва гь. ж.;

 – фу саягъниинди дубхну ккунду;

 – фтихъди аьлакьалу ву, фициб саягъниинди аьлакьалу дапIну ккунду;

 – асас фикир темайин фтиина жалб апIуб лазим ву;

 – гъалатIар дархьбан бадали фтиина фикир жалб дапIну ккунду.

 Эгерки зиихъ къайд дапIнайи ва гь.ж. суалариина ученикарин фикир жалб апIури гъахьиш, баяр-шубари чпи бикIурайи яратмиш апIбан ляхин чпин асас фикрихъди дюзди гьюрубси бикIуз; чпин гюзет апIбариан, аьтрафарихъ хъайи гьякьикьатдиан, литературайиан сочинение бикIбан бадали лазим материал уч апIуз; уч гъапIу материал къайдайиз хуз ва хъайи-хъайиси ерлешмиш апIуз; жюрбежюр жюрйирин сочиненйир дикIуз; чпин фикрар ачухъди, литературайин чIалнан къайдйириз тялукьди дикIуз; чпи гъибикIуб цIалцIам апIуз чалишмиш хьиди. Натижайиъ аьлакьалу улхбаан дурарин удукьувалар цIалцIам ва артмиш хьиди ва гь. ж. Гьамдихъди сабси, вари гьаму ляхин чIалнаан упражненйирихъдира аьлакьалу aпIypy. Яратмиш апIбан ляхнихьна гьязур шлуган, гафарин зиин ляхин гъабхуру, жюрбежюр гъурулушдин предложенйириз фикир тувуз гъитру, улхбаъ алахьру гъалатIар арайиан адагъуру, дюзди дикIуз читин гафар ва гь. ж. фикриз гъадагъуру.

 Мялимди урхурайидарин фикир (яратмиш апIбан ляхнин темайиз лигну) грамматикайиан аьгъю дапIнайи категорйир ишлетмиш апIуз хьувалиина терефламиш дапIну ккунду. Месела, предметдин лишнар улупбан бадали прилагательнйир, причастйир ва причастиейин оборотар, определение вуйи табигъ предложен­йир, тевбан оборотар ишлетмиш апIуру; ктибтруган, гьяракатарин саб-тмунубдин кьяляхъди гъювал улупбан бадали, наречйирна наречйирин келимйир (хъа, хъасин, дидхъантина, душвхъантина ва гь. ж.), деепричастиейин ибаратар, вахтнан табигъ предложенйир ва гь. ж. иш­летмиш апIуру.

 Амма яратмиш апIбан ляхнариъ чIалнан садар аьгьвалатар алдарди артухъ ишлетмиш апIуз гъитну ккундар. Ученикари сочиненйир дикIру вахтна, сочинениейин мянайиз гизаф фикир тувну ккунду, яна дурар формайихьан содержаниейихьна ваъ, хъа содержаниейихьан формайихьна (содержаниейи тIалаб апIурайи формайихьна) гъюб лазим шулу.

 

Гьелбетки, мялимдихьан ученикарин аьлакьалу улхбаан удукьувалар ва вердиш′валар жюрбежюр жюрйириан варидин сабси ва саб дережайиъди сабпну, сабхилди яратмиш апIуз гъитуз шулдар – дурар яваш-явашди, гъюблан-гъюбаз арайиз духну ккунду, аммаки гьарсарин.

 Яратмиш апIбан ляхин бикIайиз улихьна, текст мелзналан кидибтуб лазим шулу. Бязи дюшюшариъ яратмиш апIбан ляхин мелзналан дюзмиш апIуз гъитузра шулу.

 Къайд апIуб лазим вуки, чиб гъахбан бадали программйириъ кIулди сяътар жара дапIнадаршра, мелзналан жюрбежюр жара ляхнарра духну ккунду, месела: суалариз аьлакьалу жавабар, диалогар ва гь. ж. Программйириъ гьацира аьлакьалу улхуб артмиш апIбаан вуйи ляхнарин бязи жара жюрйирра улупнадар, месела, тувнайи гафар кади жикъи сочиненйир, азад диктантар гъахуб. My жюре ляхнар чIалнан дарсариъ кIули гъахуру, аммаки дураризра, кIулди дарсар жара дапIну, программйириъ сяътар улупуб лазим шуладар.

 Баяр-шубарин улхуб артмиш апIбаан ляхин литературайиан ляхнарихъди сигъди аьлакьадар дапIну ккунду.

 Ученикарин мелзнан улхбазра лазим вуйи кьадар фикир тувну ккунду.

Бабан чIалнан дарсариъ тясирлуди улхбан вердиш′валар цIалцIам апIбазра ара хътудубтIри фикир тувну ккунду. My ляхин гьамцдар терефарихъанди кIули гъабхуру.

Табасаран литературайин чIалнан къайдйир (нормйир) аьгъю апIуру. Мушвак гьацира, баяр-шубари чпин улхбаъ ва бикIбаъ литературайин чIалниинди улхбан къайдйир, гафар арайиз гъюбан ва гафарин жюрйир арайиз гъюбан къайд­йир, гафарин ибарйирна предложенйир дюзмиш апIбан къайдйир, гафар диш ва илтIибкIу мянайиъ ишлетмиш апIбан къайдйир дюзди ишлетмиш апIбан тIалабар кахьра.

 Урхурайидари дудургънайи гафарин кьадарна дурарин улхбан грамматикайин гъурулуш девлетлу апIуру. Гафарин зиин ляхин гъабхруган, неинки гафарин кьадар жигьатнаан гафарин запас артухъ апIуб, хъа гьацира думу ери жигьатнаан цIалцIам апIбазра лазим дережайиъди фикир тувру.

Заан классариъ синтаксис аьгъю апIруган гафарин зиин ляхин гъабхувализ, иллагьки гафарин запас девлетлу апIбаан аьхю мумкинвалар тувру.

 Синтаксисдин дарсариъ гафарин ибара, предложение, текст аьгъю апIруган, урхурайидариз саб гаф фици жара гафарихъди аьлакьайиъ убчв1раш, дурар хъпалгувалин къайдйир ва гь. ж. мялуматар тувуб ва практика жигьатнаан улупуб лазим шулу.

 Баяр-шубариз муганайиз аьгъю гафарин мянйир ва дурар ишлетмиш апIру цирклар якьин апIуру.

 Ученикарин гафарин кьадар (чIалнан, улхбан девлетлувал), гьелбетки, жара дарсариъра артмиш aпIypy. Хъа бабан чIалнан дарсариъ гафарин зиин гъабхру ляхин гьаци тешкил дапIну ккундуки, герек, ученикари чпиз алахьу, мяна аьгъдру, вая мяна якьинди аьгъдру гафар гьерхри, ясана словариан аьгъю aпIypи хьуб лазим ву. Улхбаан грамматикайин гъурулуш девлетлу ва цIалцIам апIбан бадали, гафарин ибарйирин ва предложенйирин синонимияйин (чиб-чпихъди дигиш апIуз шлувалин) ва гьацира чIалнан жюрбежюр категорйир, мялуматар ва къайдйир, понятйир чпин форма, мяна жигьатнаан гюзчиваликк уьрхбаз фикир тувру.

 Баяр-шубари чпин фикрар-хиялар мелзналан ва дибикIну аьлакьалуди ачухъ апIуз удукьру аьгъювалар ккатIарццбаз ва вердиш' валар цIалцIам апIбаз асас фикир тувру.

 Гьаму ва гь.ж. жюрейин ляхнар гъахбан натижайиъ баяр-шубарин улхуб орфография ва пунктуация жигьатнаан цIалцIам шулу. Аьлакьалу улхбаан, тясирлуди урхбаан ученикарин вердиш'валар цIалцIамвалихъна гъюру. Баяр-шубар бабан чIалниин маракьламиш шулу, дидин тясирлувал гьисс апIуру, ученикариз чIалнан мумкинвалар ачухъ шулу.

 Ученикар бабан чIалниин гьевесламиш апIбан бадали, баяр-шубари чIалнан аьгьвалатариин гюзчивал гъабхуз, дурар дериндиан аннамиш апIуз, чиб-чпихъди тевуз, гъадагъу аьгъювалар урхбан процессдиъ практика жигьатнаан ва уьмриъ ишлетмиш апIуз удукьбан саягъ мялимди чан ляхин тешкил апIуру ва кIули гъабхуру. 

 

 Табасаран чIалнаан классдин гъирагъдиъ гъабхру ляхин

 

 Бабан чIал ужуди аьгъю апIбак, юкIв капIбаъ, дидихьна гьисслу апIбаъ, баяр-шубарик яратмиш апIбаан гьевес капIбаъ, дурар артмиш апIбаъ классдиъ гъахру ляхнарихъди сабси, классдин гъирагъдиъ гъабхру ляхнира аьхю роль уйнамиш апIуру. Анжагъ думу жюрбежюр саягъариинди, формйириъди, жюрбежюрвалиинди ва системайиъди гъабхувал лазим шулу.

 

«Табасаран чIал» предметдиан деятельность урхбан пландин жара предметарихъди аьлакьайиъди гъабхуб

 

 Мектебдиъ табасаран чIалнаан урхбанна-тербияламиш апIбан процесс гъабхруган, дидинна жара предметарин арайиъ шлу алакьйирра фикриз гъадагъуб лазим шулу, фицики табасаран чIалназ ва хайлин жара предметариз хас вуйи сатIи понятйир ва гь. ж. а. Мялимди табасаран чIалнаан деятельность жюрбежюр предметарихъди интеграцияйиъди гъабхуру. Жюрбежюр аьгьвалатарин арайиъ логикайин аьлакьалувал дебккуз удукьувалиан ученикар артмиш'валихъна хпаз фикир тувру. Предметарин арайиъ аьлакьйир дерккуб ва дурар урхбан процессдиъ гьисабназ гъадагъуб – му программйирин тIалабарикан саб ву. Гьацдар аьлакьйир табасаран литературайиан гъабхру ляхнихъди лап учIукьдар духьну ккунду. Гьаддиз табасаран чIалнан дарсариъ литературайин дарсариъ аьгъю апIурайи художествойин эсерин текст, чIалнан фактар улупбан бадали, яркьуди ишлетмиш апIуру, грамматикайин формйир, синтаксисдин гъурулушар, предложение ва текстнан паяр, аьлакьалу апIру дакьатар ишлетмиш апIбан зиин гюзетвалар гъахуру.

 Ученикари мектебдиъ табасаран литературайин чIал аьгъю aпIypy. Гьаци вуйиган чIалнанна ли­тературайин арайиъ вартIан сигь аьлакьйир арайиз гъюру. Гьамдихъди сабси, табасаран чIал кивруган, художествойин эсерариъ чIалнан фактар, жюрбежюр гафар ва келимйир ишлетмиш апIбан саягъар, синтаксисдин гъурулушар, предложенйиринна текстнан арайиъ аьлакьйир ва гь. ж. фикриз гъадагъуру ва дурар мянфяаьтлуди дарсариъ ишлетмиш aпIypy. «Аьлакьалу улхуб артмиш апIуб» разделиан ляхин гъабхруган, табасаран чIалнан бязи понятйир ва терминар мектебдиъ киврайи жара чIаларин бязи понятйирихъдина терминарихъди аьлакьалу хьуб мумкин ву.

 Мектебдиъ табасаран чIал аьгъю апIруган, думу урус чIалнахъдира аьлакьалу апIуб ва сигъ аьлакьалувал уьбхюб лазим шулу. Табасаран чIалнанна урус чIалнан дарсариъ жюрбюжюр темйириан (урус чIалнан фонетикайин, лексикайин ва грамматикайин башкъаваларихъди ва гь. ж.) аьлакьйир тяйин апIури, му ляхин тяйин фактариин ва чIалнан хусусивалариин биналамиш aпIypy, башкъаваларихъди аьлакьалу апIуз шулу. Мидланра савайи, табасаран ва урус чIалар чиб-чпихъди аьлакьайиъ тIаъбан асантвал, мяналувал ва важиблувал гьаддиъ аки, саб гъапиб, урхбан пландиъ 5-9 ва 10-11 классариз улупнайи вари предметар, бабан чIал ва табасаран литература (гьадму гьисабнаан табасаран чIалниинди киврайи дагъустан литературара) ва харижи чIаларин предметар ктарди, вари урус чIалниинди гъахуру, янаки, урус чIал гьаму классариъ аьгъювалар тувбан ва гъадагъбан чIал ву. Кьюб гъапиб, урус чIал Россияйин Федерацияйин жюрбежюр миллетар – ватандашар чиб – чпихъди улхуз ишлетмиш апIурайи, федератив дережайиъ государствойин чIал ву.

Мялимди анжагъ думу аьлакьйир устадвалиинди, мянфяаьтлуди ишлетмиш апIуб лазим шулу. Аммаки саб къайд фикриъ гъитру, арайиз гъюз мумкин вуйи интерференцияйин гъалатIарин улигьушв вахт ккимиди бисуб (саб чIал аьгъю апIуз тмуну чIалну манигъ'вал дарапIбан бадали).

 Дупну ккундуки, табасаран чIалнан дарсар уьмрихъди (гьадму гьисабнаан баяр-шубарин уьмрихъди, дурарин тажрубайихъди), урхбан пландиъ улупнайи жара предметарихъдира аьлакьалу апIуб кIваълан гьархуз асла хай шулдар (харижи чIаларин, тарихнан, географияйин, музыкайин, изобразительный искусствойин ва гь. ж.).

 

 Урхбан пландиъ улупнайи вари предметариан, гьадму гьисабнаан «Бабан чIал» («Табасаран чIал») предметдианра, мектебдиъ урхбанна-тербияламиш апIбан процессдиан гъабхру ляхнин натижайиъ баяр-шубариз предмет жигьатнаан аьгъювалар ва уьмриъ гьадрар ишлетмиш апIбаан удукьувалар ва вердиш′валар хьпахъди сабси, гьарсар ученикди учв табасаран миллетдин вакил, Дагъустан Республикайин агьали ва Россияйин Федерацияйин ватандаш вуйивал аннамиш апIури, думу ватанпересвалин гьиссариинди тербияламиш апIуру.

 ГьучIукьну гъирагъ-бужагъдихъ хъайидарихьнаси, баяр-шубарин гележег фикриъ ади, уьмри дурар ярхла рякъяриз адаъган, гьяракатнаъди дигиш′валар арайиз гъюрайи гъийин дюн′яйиъ, уьмрихьна жюрбежюрди лигурайи инсанар айи дюн′яйиъ, чIалар ва культура жигьатнаан жюрбежюрвал айи дюн'яйиъ, жюрбежюр чIалариинди улхру инсанар айи дюн'яйиъ, дурарихъди юле гъягърю, албагну яшамиш хьуз шлу рюгьнан кас тербияламиш апIуру.

***

 Программйириз дахил шулайи аьгъювалар ва удукьувалар тамам уьмуми кьялан мектебдин вари ученикариз аьгъяди ккуни дибдин аьгъювалар ва удукьувалар ву. Мялимди дурар урхурайидарихьна тамамди рукьуз гъитну ккунду.

 Гьамдихъди сабси, чан лигувал гьисабназ гъадабгъну, мялимдихьан улупнайи вахтнан хьуб пайнакан саб пай (разделариз, темйириз улупнайи вахт), аммаки асас аьгъювалар ва удукьувалар кагьал дарапIди, чаз дюзди рябкъруси ишлетмиш апIуз шулу.


ПРОГРАММА 

 5 – 9 КЛАССАР

 

«Табасаран чIал» предметдин содержание

 

 

5 класс

(68 с)

 

Обществойин уьмриъ чIалнан роль (1 с)

 

 I. ЧIал инсанарин арайиъ аьлакьа уьбхру важиблу дакьат вуди хьуб.

 II. «Гаф – чIал», «улхбан дакьат» терминарихъ хъайи понятиейикан аьгъяди хьуб. ЧIалну обществойин уьмриъ уйнамиш апIурайи роликан аьгъяди хьуб.

ЧIал инсанарин арайиъ аьлакьа уьбхбан, гаф-чIал апIбан, улхбан варитIан мяналу дакьатарикан саб вуйиб аьгъяди хьуб.

 

Ккергъбан классариъ ккудушдар текрар

апIуб ва ккатIарццуб (2 с)

 

Улхуб (2 с)

 

 I. Улхуб деятельность вуди хьуб. Улхбан деятельностдин жюрйир: хъпехъуб (ебхьурайибдин, кIурайибдин гъавриъ ахъуб), пуб (улхуб), урхуб, бикIуб. Мелзнан ва бикIбан улхуб, монологдин ва диалогдин улхуб. Улхуб гъабхбаъ, гаф-чIал апIбаъ лазим шартIар: сюгьбатчи, мотив (фу бадали, гьаз), улхуз, гаф-чIал апIуз игьтияж ади хьуб, улхбан предмет (фтин гьякьнаан), сюгьбатнаъ иштирак шулайидариз якьин саб чIалниинди улхуз аьгъяди хьуб. Улхбан, гаф-чIал апIбан культура. Улхуз, гаф-чIал апIуз аьгъяди хьувал – му инсандин культурайин важиблу пай ву.

 II. Мелзнан ва бикIбан улхбаъ (монологдин ва диалогдин) гаф-чIал апIбан, улхбан культура гюзет апIуб.

Синтаксис. Пунктуация (18 с)

 

 I. Ккергъбан классариъ синтаксисдин гьякьнаан ккудушдар текрар апIуб. Предложениейин асас лишнар: ккудубкIу мяна, предложениейин членарин арайиъ грамматикайин мяна, интонация.

 Синтаксисдин асас уьлчмйир.

 Синтаксисдин пунктуацияйихъди аьлакьа.

 Гафарин ибарйир: гафарин ибарйириъ гафарин арайиъ шлу аьлакьайин жюрйир; дурариъ асас ва асиллу гафар.

 Предложение. Простой предложение; пувалин метлебназ лигну простой предложениейин жюрйир: хабар тувбан, гьерхбан, амур апIбан. Дих апIбан ва дих апIбан дару предложенйир. Препинаниейин ишарйир: ккудубкIувал улупру ишарйир (предложениейин аьхириъ), жара апIру, пай апIру ишарйир (текрар).

 Предложениейин грамматикайин диб. Предложениейин кIулин (подлежащее, сказуемое, диш дополнение – объект) ва кьюбпи дережайин (дополнение, определение, обстоятельство) членар.

 КкатIарццу ва ккатIатIарццу предложенйир.

 Предложениейин саб жинснан членар: саб жинснан членарин арайиъ запятая. Союзари китIну адру, хъа, амма ялгъуз ва союзариинди китIну айи саб жинснан членар кайи предложенйир. Саб жинснан членарин улихь сатIи апIру гаф. СатIи апIру гафнан кьяляхъ кьюб точка.

 Обращение, дидиъ препинаниейин ишарйир.

 Простой ва кпикьу предложение. Кьюб вая кьюбтIан артухъ грамматикайин дибар айивал кпикьу предложениейин лишан вуди хьуб.

 Диш улхуб; дидиъ препинаниейин ишарйир.

 Диалог: дидиъ тире.

 II. Гаф, гафарин ибарайихьан, гафарин ибара предложениейихьан жара апIуз удукьуб. Предложениейиъ гафарин ибарйир жара апIуз ва дурариъ асас ва асиллу гафар тяйин апIуз удукьуб. Дурар схемайиинди улупуб. Гафарин ибарайин синтаксисдин разбор.

 Хабар тувбан, гьерхбан, амур апIбан (дих апIбан ва дих апIбан дару) предложенйириъ мелзнан улхбаъ интонация уьбхюз ва бикIбаъ препинаниейин ишарйир дивуз удукьуб.

 КIулин ва кьюбпи дережайин членар кайи предложенйир дюзмиш апIуз ва улхбаъ ишлетмиш апIуз удукьуб.

 Схемйириинди ккатIарццу предложенйир дюзмиш апIуз удукьуб. Предложениейин кIулин ва кьюбпи дережайин членар графикайин чпиз тялукь ишарйириинди улупуз удукьуб.

 Улхбаъ саб жинснан членар кайи предложенйир ишлетмиш апIуз удукьуб. Саб жинснан членар кайи предложенйириъ дюзди интонация кIули гъабхуз ва бикIбаъ препинаниейин ишарйир дивуз удукьуб.

 Предложениейин синтаксисдин разбор апIуз удукьуб (грамматикайикан аьгъю дапIнайи сяргьятариъди).

 Улхбаъ обращенйир ишлетмиш апIуз удукьуб. Обращенйир кайи предложенйириъ мелзнан улхбаъ дюзди интонация кIули гъабхуз ва бикIбаъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб.

 Ктикьу предложенйир (грамматикайикан аьгъю дапIнайи сяргьятариъди) улхбаъ ишлетмиш апIуз: интонация жигьатнаан дюзди кIули гъахуз, бикIбаъ дурариъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб.

 Чпик диш улхуб ва диалог кайи текстар дюзмиш апIуз удукьуб. Диш улхуб ва диалог кайи предложенйир интонация жигьатнаан дюзди кIули гъахуз, бикIбаъ дурариъ препинаниейин ишарйир дивуз удукьуб.

 

 

 

 

 

Фонетика. Орфоэпия

Графика ва орфография (9 с)

 

 I. Фонетикайин гьякьнаан мялуматар. ЧIалнан сесер; ачухъдар ва ачухъ дарудар. Гафнаъ ударение. Ачухъ ва ачухъ дару сесер арайиз гъюбаъ фаркь'вал.

Ачухъ дару сесер. Зил ва лал сесер. Лал сесерихъ хъахьу зил сесер лалдариз дюнмиш хьуб. Нефес хъайи ва нефес хътру сесер. Лабиал сесер.

Ачухъ ва ачухъ дару сесер дюзди пувалин асас къайдйир.

 Улхбан сесер бикIбаъ улупуб. Алфавит.

Е, ё, ю, я гьярфарин сес жигьатнаан мяна.

 Саб сес кьюб сабдикан вуйи гьярфниинди улупру дюшюшар (к–кк, п–пп, т–тт, ц–цц, ч–чч ва гь.ж.).

 Табасаран чIалназ урус чIалнан гафарихъди гъафи сесер (ы, о, щ, ва гъюдли ачухъ дару сесер) ва дурар бикIбаъ улупбан къайдйир.

 Гафариъ (дурарин мяна чIур дархьбан бадали) слог жара апIбан бадали бикIбаъ апостроф (') ишлетмиш апIру дюшюшар (ужвал ваъ, хъа уж′вал; вердишвал ваъ, хъа вердиш′вал; гъулан муртйир гъул′ан хуб; дюн′я).

 Орфографияйин словарь.

 II. Ачухъ ва ачухъ дару сесер, гафариъ чпи ерлешмиш хьпан къайдайиз дилигну, литературайин чIалнан къайдйирихъди дюзди гъюруси пуб (мектебдиъ гъуларин нугъатниинди улхуб арайиан адабгъуб).

Лабиал сесер кайи гафар дюзди пуз, дюзди урхуз ва дюзди дикIуз удукьуб.

 Урус чIалнаан дуфнайи гафариъ шлу о, ы, щ сесер ва е, ё, ю, я ва ь гьярфариинди улупурайи гъюдли ачухъ дару сесер дюзди ушвниан адауз удукьуб.

 Орфографияйин словарикан мянфяаьт ктабгъуз (ишлетмиш апIуз) удукьуб.

Фонетикайин тамам разбор апIуз удукьуб.

 

Гаф ва дидин мяна. Лексика (4с)

  I. Гаф ва дидин лексикайин мяна. Саб ва гизаф мяна хъайи гафар. Гафар диш ва илтIибкIу мянайиъди ишлетмиш апIуб. Гафнан лексикайин мяна ачухъ апIбан асас къайдйир: толковый словариъ жикъиди мяна ачухъ апIуб, синонимар, антонимар, саб ччивран гафар гъядягъюб (тувуб).

Этикетдин гафар лексикайин асас группа вуди хьуб.

Толковый словарихъди таниш апIуб.

 II. Гафар чпиз тялукь мянайиъди ишлетмиш апIуз удукьуб. Гафнан лексикайин ва грамматикайин мянйир улупуз удукьуб (грамматикайикан аьгъю дапIнайи сяргьятариъди).

 Улхуб гафариинди ва терминариинди девлетлу апIуб. Улхбаъ гизаф мяна хъайи гафар ишлетмиш апIуз удукьуб. Гафар диш ва илтIибкIу мянайиъди ишлетмиш апIуз удукьуб. Улхуб тясирлуб хьпан ва садар гафар алдарди текрар дархьбан бадали, улхбаъ синонимар ва антонимар чпиз тялукь мянайиъди ишлетмиш апIуз удукьуб.

 Улхбан шартIарин якьин дюшюшдиз тялукьди, улхбаъ этикетдин гафар ишлетмиш апIуз удукьуб.

 Словарар ишлетмиш апIуз удукьуб.

 

Гаф ва дидин гъурулуш. Морфемика. Орфография (5 с)

 I. Гафнан составди фу аьгъю апIуру. Морфема гафнан варитIан бицIи мяналу пай вуди хьуб. Гафар дигиш хьуб ва арайиз гъюб. Саб ччивран гафар. Гафнан асул ва аьхир. Гафнан гаф арайиз хру ва гаф дигиш апIру паяр.

 Ччив, суффикс, приставка; гафнаъ дурарин вазифа.

 Гафнаъ гафнан аьхири уйнамиш апIурайи роль (предложениейиъ гафар аьлакьайиъ тIауб).

 Морфемика жигьатнаан гафнан разбор.

 Орфография чIалнан илмин раздел вуди хьуб. Орфографияйин правило.

Гафнан асулиъ ччив, префикс, суффикс ва классна кьадар улупру ишарйир:

-б, -л, -р, -п, -пI, -тI ва гь.ж. Гафнан асулиъ ачухъдар ва ачухъ дарудар дюзди дикIуб: чип′ин али ударение жарабдиина ултIубччву ачухъдар гъядахьуб (афар-афри, уьрушин-уьрушнар ва гь.ж.), жара сесериз дюнмиш дарши гафнан асулар.

 II. Багахьлу гафар тяйин апIуз ва дурариъ ччив, префикс, суффикс ва инфикс жара апIуз удукьуб.

Жюрбежюр префиксар ва суффиксар кади гафар улхбаъ ишлетмиш ва дурар дюзди дикIуз удукьуб.

Гафнан асулиъ класс ва кьадар улупру ишарйир дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб. Гафнан морфемикайин разбор апIуз удукьуб.

 Гаф чIалнан па вуди хьуб. Морфология. Орфография (1 с)

  I. Морфологияйи фу аьгъю апIуру. Табасаран чIалнаъ чIалнан паярин система.

 II. Табасаран чIалнан паярин системайикан аьгъювалар ади хьуб.

 

Существительное (12 с)

 

 I. Существительное чIалнан пай вуди хьуб: грамматикайин уьмуми мяна, морфологияйин лишнар, предложениейиъ синтаксисдин роль. Текст арайиз хпаъ существительнйирин роль.

 Существительноейин къанажагълу ва къанажагъсуз классар.

 Хас ва жинс существительнйир. Существительнйир дикIбаъ кIулин гьярф ишлетмиш апIбан къайдйир.

 Существительнйирин кьадарар. Существительнйирихъди глаголар класс ва кьадар улупбаъ тархьуб.

 Падеж. Существительнйир падежариз дигиш хьуб. Ччвур падеждикан актив падеж арайиз гъюбан къайдйир. Анжагь гизаф ва анжагъ ялгъуз кьадарнаъ ишлетмиш aпIpy сущест­вительнйир.

 Существительноейин морфологияйин разбор.

Существительнйирин гизаф кьадарнан аьхирар дюзди дикIуб. Грамматикайинна орфографияйин словарарихъди багахьди таниш апIуб.

 

 II. Существительнйирихъди глаголар класс ва кьадар жигьатнаан дюзди тархьуз удукьуб. Хас ва жинс существительнйирин ччвурар дюзди дикIуз удукьуб. Ччвур падеждикан актив падеждиъ айи существительнйир дюзди арайиз хуз удукьуб. Кьадарариз лигну существительнйир улхбаъ ва бикIбаъ дюзди иш­летмиш апIуб. Жвуван фикрар лап якьинди улупбан ва алдарди садар гафар текрар дархьбан бадали, улхбаъ существительнйир-синонимар ишлетмиш апIуб.

 

5 классдиъ аьгъю гъапIу материалар

текрар апIуб ва системайихъна хуб (2 с)

 

Аьлакьалу улхуб артмиш апIуб (12 с)

 

 Текстнан тема ва асас мяна.

 Текстнан паяр чиб-чпик китIру дакьатар.

 Простой план.

 ЧIалнан стиларин гьякьнаан мялуматар. Халкьдин улхбан ва художествойин чIалнан стиларин гьякьнаан сифтейин мялуматар.

 Гъябкъюбдин ва гъеебхьубдин гьякьнаан ктибтуз аьгъю апIуб.

Изложенйир ва сочиненйир дикIуб (предмет ясана гьяйванат шикиллу апIуб). Ученикари чпин уьмрихъди аьлакьалу темйириан хабардар апIбан вая фикир ачухъ апIбан саягънан сочиненйир дикIуб.

 Гъурху эсерикан суалариз дибикIну жавабар тувуб.

Асас аьгъювалар ва удукьувалар[1]

Хьубпи класс ккудубкIурайи ученикариз гьамцдар аьгъювалар ва удукьувалар ади ккунду:

 

– фонетикайиан ва графикайиан: чIалнан сесер тяйин апIуз, ударение алабхъурайи ва ударение алалабхърайи слогар жара апIуз, сесер ва гьярфар гъидидикьуз, чIалнан сесер графикайин тялукь ишарйириинди улупуз удукьуб; гафнан ебхьувал думу бикIбаъ улупбахъди аьлакьалу апIуз удукьуб; словарихъди ляхин гъабхруган, азадди алфавит ишлетмиш апIуб; гафнан фонетикайин разбор апIуз удукьуб;

 – орфоэпияйиан: ушвниан дюзди адауб – ачухъ ва ачухъ дару сесер ва гафариъ дурарин хъахьбар, алфавитдин гьярфар, аьгъю гъапIу чIалнан паярин гафар, гьадму гьисабнаан табасаран чIалнан терминар;

– лексикайиан: таниш гафарин лексикайин мяна ачухъ апIуз ва дурарихьна синонимар ва антонимар агуз удукьуб; толковый словарар ишлетмиш апIуз удукьуб;

 – гафар арайиз гъюб′ан: гафарин мянайин ва гафар арайиз гъюбан анализдиин асасламиш духьну, дурариъ морфемйир жара апIуб (читин дару гъурулушдин гафариъ); гафнан мяна гьисабназ гъадабгъну, саб ччивран гафар арайиз хуб; префиксари ва суффиксари саб ччивран гафарихъ хъайи мянайиз фаркь′вал хурайибдин гъавриъ ади хьувал; аьгъю гъапIу чIалнан паяр ва дурарин формйир суффиксарин ва аьхирарин кюмекниинди тяйин апIуз удукьуб; словарар ишлетмиш апIуз удукьуб;

 – морфологияйиан: аьгъю гъапIу чIалнан паяр жара апIуз удукьуб; существительноейин морфологияйин хас лишнар (программайин сяргьятариъди аьгъю гъапIу) аьгъяди хьуз ва улупуз удукьуб; существительное фици дигиш шулуш аьгъяди хьуб ва аьгъю гъапIу падежариз думу дигиш апIуз удукьуб; улхбаъ существительнйир глаголарихъди дюзди хъпалгуз удукьуб;

 

 – орфографияйиан: инсандин уьмриъ бикIбан мянайикан ва дюзди бикIуз аьгъювалин мяналувалин гьякьнаан аьгъяди хьуб; аьгъю гъапIу орфограммйир гафариъ агуб; орфографияйин гъалатIар агуб ва дурар дюз алауб; хас ччвурариъ гафар аьхю гьярфналан дикIуз удукьуб; глаголарин гъурулушдиъ грамматикайин класс улупру ишарйир дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб; орфографияйин ва толковый словарарикан мянфяаьт ктабгъуз удукьуб;

 синтаксисдиан: предложениейиъ гафарин ибара жара апIуз, асас ва асиллу гаф тяйин апIуз удукьуб; пувалин метлебназ, кьюбпи дережайин членар кайивализ вая ктрувализ, грамматикайин дибарин кьадарназ дилигну, предложениейиз характеристика тувуз удукьуб; простой ва ктикьу предложенйир дюзмиш апIуз (аьгъю гъапIу жюрейин) удукьуб; обращенйир кайи предложенйир дюзмиш апIуз удукьуб; диш улхуб кайи предложенйир дюзмиш апIуз удукьуб; предложениейин синтаксисдин разбор гъабхуз удукьуб;

пунктуацияйиан: предложениейин аьхириъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб; саб жинснан членар кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб; китIбан союзар вуйи хъа, ва, амма ва гьацира союзари китIну адру ва саб жинснан членар кайи предложенйириъ мелзнан улхбаъ интонация гюзет апIуз ва бикIбаъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб; обращениейиъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб; ктикьу предложенйирин арайиъ (союзар кайи ва союзар ктру) запятая дивуз удукьуб (программайин сяргьятариъди); диш улхуб кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб;

 аьлакьалу улхбаан: текстнан тема ва асас мяна ачухъ апIуз удукьуб; текстнан темайихъди ва асас мянайихъди дюзди гъюруси, текстниин кIул иливуз удукьуб; хабар тувбан саягънан текстнан простой план дюзмиш апIуб; хъайи-хъайиси ва жикъиди хабар тувбан саягънан изложенйир дикIуб (дурарик предметарикан ва гьяйванатарикан вуйидарра кахьра); улупу темайиан сочинение бикIуб: жюрбежюр предметарин ва гьяйванатарин гьякьнаан хабар тувбан саягънан сочинение бикIуб; улубкьу дюшюшнакан вая гъябкъюбдикан текст дюзмиш апIуз удукьуб; чак фтикан-вуш саб мялумат кайи макьала дюзмиш апIуб; жвуван улхуб шикиллу ва тясирлу хьпан бадали ва улхбаъ садар гафар алдарди текрар дархьбан бадали, синонимар ишлетмиш апIуб; текстнахьна тувнайи эвелин, ясана аьхирин кюмекниинди думу давам апIуб (саб абзацдин сяргьятариъди).

 

6 класс

(68 с)

ЧIалнакан мялуматар (1 с)

Табасаран чIал ишлетмиш апIру цирклар.

Табасаран чIал мектебдиъ аьгъю апIбан метлеб.

Текрар апIуб (2 с)

Лексика ва фразеология (4 с)

  I. Табасаран чIалнан лексикайин девлетлувал, чIалнаъ аслиан айи ва жара чIалариан гъафи гафар. Варидари ишлетмиш апIру гафар. Пише гафар.

Литературайин чIал ва диалектариъ ишлетмиш апIру гафар (диалектизмйир). Кюгьне ва цIийи гафар (архаизмйир ва неологизмйир).

 Гафарин дурумлу ибарйир.

 Словарар (толковый, фразеологияйин, синонимарин, антонимарин, омонимарин, терминарин ва гь.ж.).

 II. Гафар улхбаъ чпиз хас вуйи мянайиъди ишлетмиш апIуз удукьуб. Ученикарин гафарин кьадар ккатIабццуб ва активламиш апIуб.

Пишейин гафар, диалектизмйир, архаизмйир, неологизмйир дюзди ва лазим дюшюшариътIан ишлетмиш дарапIуб. Жара чIалариан гъафи гафар дюзди пуз ва дюзди дикIуз (орфоэпия ва орфография жигьатнаан читиндар) удукьуб. Улхбаъ фразеологизмйир чпиз хас мянайиъди ишлетмиш апIуз удукьуб. Жюрбежюр словарар ишлетмиш апIуз удукьуб.

 

Гафар арайиз гъюб. Орфография (4 с)

 

 I. Табасаран чIалнаъ гафар арайиз гъюбан асас къайдйир. Ктикьу ва жикъи дапIну ктикьу гафар ва дурар дюзди дикIуб. Гаф цIарнаан цIарназ кючюрмиш апIбан къайдйир.

 II. Жюрбежюр префиксарна суффиксар хъаъри, садар гафарикан жара гафар арайиз хуз удукьуб. Жикъи дапIну ктикьу гафар дюзди дикIуз, дюзди ушвниан адауз ва жара гафарихъ хъпалгуз аьгъяди хьуб.

 Гафар цIарнаан цIарназ дюзди гъахуз удукьуб.

 

Морфология. Орфография

 

Существительное (10 с)

 

 I. Йишван падежар. Йишван падежарин группйир (сикинвалин, гьучIвбан, гьудучIвбан ва сатIивалин падежар).

 Существительнйирин асул ва йишван падежарин аьхирар дюз­ди дикIуб.

Существительнйир арайиз гъюбан къайдйир (существительнйирин суффиксарна префиксар). Существительнйирин суффиксарихъ хъайи мяна. Ктикьу существительнйир ва дурар дюзди дикIуб.

 II. Йишван падежариъ айи существительнйир чпиз тялукь вуйи префиксар хъайи глаголарихъди хъпалгуз удукьуб, месела: гьаригъ гъючIвуб, гъарзук кеуб, багъдихьан гьудучIвуб ва гь. ж.).

Существительнйирин суффиксарихъ хъайи мяна аьгъяди ва улхбаъ дурар дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб.

Улхуб тясирлу хьпан ва дидиъ алдарди садар гафар текрар дархьбан бадали, синонимар, омонимар ва антонимар вуйи существительнйир дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб.

Прилагательное (6 с)

  I. Прилагательное чIалнан пай вуди хьуб: грамматикайин уьмуми мяна, морфологияйин лишнар, предложениейиъ синтаксисдин роль. Текст арайиз хпаъ прилагательнйирин роль.

Ери, тялукь'вал ва эйсивал улупру прилагательнйир.

 Прилагательнйир существительнйириз илтIикIуб ва гьаддихъди аьлакьалуди классариз ва падежариз дигиш хьуз хъюгъюб.

 Ктикьу прилагательнйир ва дурар дюзди дикIуб.

Прилагательнйир: ужур, ужуб, ужудар; уччвур, уччвуб, уччвудар существительнйирихъди класс ва кьадар жигьатнаан гьарган тархьри хьуб.

 II. Прилагательнйирин кюмекниинди предметар жюрбе­жюр терефарихъанди лишанлу апIуз удукьуб.

 Улхуб тясирлу хьпан ва дидиъ алдарди садар гафар текрар дархьбан бадали, синонимар (месела: хяви, дарцци, харжи) ва антонимар вуйи (месела: жикъи-ярхи, ккуру-яркьу ва гь. ж.) прилагательнйир улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб.

Числительное (6 с)

  I. Числительное чIалнан пай вуди хьуб: грамматикайин уьмуми мяна, морфологияйин лишнар, предложениейиъ синтаксисдин роль. Текст арайиз хпаъ числительнйирин роль.

 Кьадар улупбан ва тартиб улупбан числительнйир.

 Простой, ктикьу ва составной числительнйир.

 Числительнйир существительнйирихъди кьадар ва класс жигьатнаан тархьуб.

 Числительнйир существительнйириз дюзмиш хьуб ва дидин натижайиъ дурар падежариз дигиш хьуз хъюгъюб.

 Числительнйир дюзди дикIуб.

 II. Кьадар улупбан числительнйирик кахьрайи сатIи апIбан (ме­села: кьюбан, шубубан, юкьубан ва гь.ж.), хъа гьацира жара апI­бан са-сар, кью-кьюр ва гь. ж. числительнйир дюзди арайиз хуз ва дурар дюзди дикIуз удукьуб. Кьадарнан числительнйир существительнйирихъди хъпалгури тахминан кьадар улупуз удукьуб (месела: къаб килокьан).

 Вядйир улупбаъ числительнйир дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб.

Ччвурнан ерин (6 с)

  I. Ччвурнан ерин чIалнан пай вуди хьуб: грамматикайин уьмуми мяна, морфологияйин лишнар, предложениейиъ синтаксисдин роль. Текст арайиз хпаъ ччвурнан еринарин роль.

Ччвурнан еринарин разрядар.

 Ччвурнан еринар падежариз, кьадарариз ва классариз дигиш хьуб. Ччвурнан еринар текстнаъ предложенйир аьлакьайиъ тIаъбан дакьатси ишлетмиш апIуб. Инкарвалин (фужкIа, фукIа ва гь. ж.) ва тяйин дару (фуж-вуш, фу-вуш ва гь. ж.) ччвурнан еринар арайиз гъювал ва дурар дюзди дикIуб.

 II. Улхбаъ ччвурнан еринар дюзди ишлетмиш апIуб. Кас улупру ччвурнан еринар улупбан ччвурнан еринарсира иш­летмиш апIури шлувал аьгъяди хьуб. Хътакбан ччвурнан ерин учв эйсивалин ччвурнан ерин вуйи ичв—дихьан жара апIуз удукьуб. Ччвурнан еринар: жвув, учв, чав, улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуб.

 3-пи кас улупбан ччвурнан еринар, дурар сушествительнйирин ерина предложениейиъ ишлетмиш апIруган, (ккудубшу предложениейин мянайин тялукь'валихъди) дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб. Ччвурнан еринар предложенйир ва текстнан паяр аьлакьалу апIру дакьатси дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб. Ччвурнан еринарин морфологияйин разбор апIуз удукьуб.

 

Глагол (14 с)

  I. Глагол чIалнан пай вуди хьуб: грамматикайин уьмуми мяна, морфологияйин лишнар, предложениейиъ синтаксисдин роль. Текст арайиз хпаъ глаголарин роль.

 Глаголин асул жюре.

Глагол вахтариз, касариз ва кьадара­риз дигиш хьуб.

Глаголин мялум дару жюре.

Кюмекчи глаголар.

Глагол-сказуемое подлежащеейихъди ва диш дополнениейихъди (объектдихъди) тархьбан саягъ.

 УлдучIвру ва улдудучIвру глаголар. Кьялан жюрейин (гьам улдучIвру ва гьамсана улдудучIвру) глаголар.

 Глаголин гъурулуш (асул, аьхир, ччив, префиксар, суффиксар). Глаголиъ классна кьадар улупру ишарйир.

Глаголин мураднан жюре.

 II. Вахтариз касариз ва кьадарариз дигиш шлу глаголар гьам улхбаъ ва гьамсана бикIбаъ дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб.

Глаголариъ класс ва кьадар улупру ишарйир (-б, -р, -д ва гь.ж.) дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб. Глаголар существительнйирихъди класс ва кьадар жигьатнаан дюзди аьлакьалу апIуз удукьуб. Глаголарихъди существительнйир мяна ва падеж жигьатнаан дюзди хъпалгуз удукьуб. УлдучIвру ва улдудучIвру глаголар ва кьялан жюрейин (гьам улдучIвру ва гьамсана улдудучIвру) глаголар ишлемиш апIури, предложенйир дюзмиш апIуз удукьуб.

 Глаголар чпихъ хъайи мяна жигьатнаан улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб. Улхбаъ синонимар-глаголар ишлетмиш апIуз удукьуб.

Текрар апIуб (з с)

Аьлакьалу улхуб артмиш апIуб (12 с)

 

 Текстнан темайин ва асас мянайин, текстнан паярин гьякьнаан, чIалнан стиларин гьякьнаан, аьлакьалу улхбан гьякьнаан гъадагъу аьгъювалар, мялуматар ккатIарццуб.

 Сочинение бикIбан бадали материал уч апIуб ва думу системайихъна хуб; ккатIабццу план дюзмиш апIуб.

 Хал-йишвкан ва табиаьтдикан шикиллу апIбан саягънан ккатIабццу ва жикъиди изложение бикIуб.

Хал-йишвкан ва табиаьтдикан сочинение бикIуб.

Асас аьгъювалар ва удукьувалар

 Йирхьубпи класс ккудубкIурайи ученикариз гьамцдар аьгъювалар ва удукьувалар ади ккунду:

 фонетикайиан ва орфоэпияйиан: жикъи дапIну ктикьу гафар ва аьгъю гъапIу чIалнан паяриъ ишлетмиш апIру гафар дюзди пуз удукьуб;

-лексикайиан: гафар (пишейин, диалектизмйир, харижи чIалариан гъафидар ва гь.ж.) чпихъ хъайи лексикайин мянайиз ва улхбан метлебариз тялукь саягъ ишлетмиш апIуз удукьуб; гафар диш ва илтIибкIу мянайиъди ишлетмиш апIуз удукьуб; харижи чIаларин гафар улхбаъ лазим алдарди ишлетмиш дарапIуб; гафарин ва фразеологизмйирин мяна ачухъ апIуз удукьуб; гафарихьна синонимар ва антонимар хуз удукьуб;

жюрбежюр жюрейин словарарикан мянфяаьт ктабгъуз удукьуб;

 

 морфемикайиан ва гафар арайиз гъюб′ан: гафар арайиз гъюбан анализ гъабхури, дурариъ морфемйир жара апIуз удукьуб (программайин сяргьятариъди); гафар литературайин чIалнан къайдйириз тялукьди арайиз хуб;

 морфологияйиан: 5-6 классариъ аьгъю гъапIу чIалнан паярин морфологияйин лишнар тяйин апIуз удукьуб (месэла: орфографияйин меселйир гьял апIруган); грамматикайин формйир дюзди арайиз хуз ва дурар улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб; аьгъю гъапIу чIалнан паяриз дахил шулайи гафар тялукьди ишлетмиш апIуз удукьуб; дюзди бикIбан меселйир гьял апIруган, гафарин морфологияйин лишнариз фикир тувуб;

 орфографияйиан: аьгъю гъапIу орфограммйириз характеристика тувуз ва гафариъ дурар дюзди дикIуз удукьуб; 6 классдиъ аьгъю гъапIу правилйириз тялукь шулайи гафар дюзди дикIуз удукьуб; орфографияйин словарар гъулайди ишлетмиш апIуз удукьуб;

синтаксисдиан: жюрбежюр жюрейин гафарин ибарйирин схемйир дюзмиш апIуз, улупу жюре схемайиз асасди гафарин ибарйир дюзмиш апIуз удукьуб; жюрбежюр жюрейин ктикьу предложенйирин анализ гъабхуз удукьуб (5-6 классариъ аьгъю дапIнайи материаларин сяргьятариъди) 5-6 классариъ аьгъю гъапIу чIалнан паяриз дахил шулайи гафарин предложениейиъ синтаксисдин роль тяйин апIуз удукьуб;

 пунктуацияйиан: препинаниейин ишарйир дюзди дивбан къайдйирин

 (5-6 классариъ аьгъю гъапIу материалариз тялукьди) гъаврикк ккауз ва дурар предложенйириъ ва дурарин аьхирариъ дюзди дивуз удукьуб;

 аьлакьалу улхбаан: кIурайибдин, ебхьурайибдин гьякьнаан асас информация жара апIуз удукьуб; текстнак кайи асас мяна тяйин апIуз удукьуб; текст мяналу паяриз жара апIуз удукьуб; гъурху текстнахьна жарарин кюмек дарди суалар дивуз удукьуб; ккатIабццу план дюзмиш апIуз удукьуб; хал-йишвкан ва табиаьтдикан ккатIабццу вая жикъиди изложение бикIуз удукьуб (хабардар апIбан вая шикиллу апIбан саягънан); сочинение бикIбан бадали материал уч апIуз ва думу системайихъна хуз удукьуб; жвуву дюзмиш гъапIу текст чIал ва мяна жигьатнаан цIалцIам апIуз удукьуб (аьгъю дапIнайи материаларихъди аьлакьалуди).

                                                        

                                                         7 класс

(68 с)

ЧIал дигиш ва артмиш шлу аьгьвалат ву (1 сяаьт)

ЧIалнаъ халкьдин уьмур атIабгуру: халкьдин уьмур дигиш шулу – чIалнан лексикара дигиш шулу.

Текрар апIуб (3 с)

Морфология ваорфография

Глагол (21)

 I. Глаголин наклоненйирин гьякьнаан уьмуми мялумат.

Наклоненйириъ глагол дигиш хьувал.

 Глаголин асас вахтар.

 Глагол вахтариз дигиш хьуб (тамам шиклиъди).

 Гъюзимбу вахтнан глаголин жюрйир ва дурар арайиз гъюб.

 Глаголин гъубшу вахтнан жюрйир ва дурар арайиз гъюб.

 Жа-жара вахтариъ глагол касариз дигиш хьуб.

 Глаголин кас улупбан аьхирар дюзди дикIуб.

 Глаголин актив ва пассив формйир.

 Глаголин тясдикь′валин ва инкарвалин, амур апIбан ва гъадагъа апIбан формйир (гъадагъуб – гъададагъуб, гъадагъ – магъадагъан ва гь. ж.).

 

My формйир арайиз хру аффиксар. Глаголин тясдикь′валин ва инкарвалин, амур апIбан ва гъадагъа апIбан формйир дюзди арайиз хуб ва дикIуб.

 Простой ва ктикьу глаголар.

 Дюз дару глаголар.

 Глаголар дюзди дикIуб. Инкарвалин частица дар глаголин жюрбежюр формйирихъди дюзди бикIуб.

 Йишван жюрбежюр префиксарин кюмекниинди глаголар ара­йиз хуз ва дурар дюзди ишлетмиш апIуз аьгъю апIуб (месела: ипуб—гъипуб, кипуб, ккипуб, хъипуб, илипуб ва гь. ж.).

 II. Глаголар существительнйирихъди класс, кьадар ва падеж жигьатнаан дюзди дикIуз удукьуб. Глаголин кас улупбан аьхирар дюзди дикIуз удукьуб.

 Глаголин формйир дюзди дикIуз удукьуб.

Къаршу мяна айи глаголар ва дурарин инкарвалин форм­йир жара апIуз ва улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб (ипуб-идипуб-идидипуб ва гь. ж.).

 Глаголин инкарвалин жюрбежюр формйир литературайин чIалнаъ къайд дапIнайи саягъ ишлетмиш апIуз удукьуб.

 Инкарвалин частица дар глаголин жюрбежюр формйирихъди дюзди ишлетмиш удукьуб.

 Жюрбежюр йишван префиксарин кюмекниинди глаголар ара­йиз хуз ва дурар дюзди ишлетмиш апIуз аьгъю апIуб (месела: ипуб—гъипуб, кипуб, ккипуб, хъипуб, илипуб ва гь. ж.).

 Улхуб тясирлу хьпан ва дидиъ алдарди садар гафар текрар дархьбан бадали, глаголар-синонимар улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб.

Глаголин морфологияйин разбор апIуз удукьуб.

 

Деепричастие (2 с)

 

 I. Деепричастие глаголин башкъа форма вуди хьуб. Деепричастиейик глаголин ва наречиейин лишнар кади хьуб. Предложениейиъ деепричастиейин синтаксисдин роль. Текст арайиз хпаъ деепричастйирин роль.

 Деепричастиейин жюрйир ва дурар арайиз гъюб.

Деепричастиейин ибарат.

 II. Деепричастйир дюзди арайиз хуз ва улхбаъ дюзди ишлетмиш aпIyз удукьуб (илтIикIуб – илтIикIну, лицуб – дилицну ва гь. ж.).

 Деепричастиейин ибарат кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб.

 

Причастие (4 с)

 

 I. Причастие глаголин башкъа форма вуди хьуб. Причастиейик прилагательноейин ва глаголин лишнар кади хьуб. Предложениейиъ причастиейин синтаксисдин роль. Текст арайиз хпаъ причастйирин роль.

 Причастиейин вахтар арайиз гъюб.

 Причастиейин ибарат.

 II. Причастйир дюзди арайиз хуз ва улхбаъ ишлетмиш апIуз (лихуб -гъилиху – лихру – лихурайи) удукьуб.

Причастйириъ дюзди ударение дивуз удукьуб. Причастйир чпиз тялукь шулайи существительнйирихъди тархьуз удукьуб. Причастиейин ибарат кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб.

 

Наречие (8 с)

 I. Наречие чIалнан пай вуди хьуб: грамматикайин уьмуми мяна, морфологияйин лишнар, предложениейиъ синтаксисдин роль. Текст арайиз хпаъ наречйирин роль.

 Мянайиз лигну наречйирин жюрйир. Наречйир арайиз гъюб ва дурар дюзди дикIуб. Ктикьу наречйир ва дурар дюзди дикIуб.

 II. Йишв улупбан наречйир йишван падежариъ айи существительнйирихьан жара апIуз удукьуб.

 Ктикьу наречйир ва дурар дюзди дикIуз удукьуб.

 Улхбаъ наречйир – синонимар ва антонимар ишлетмиш апIуз удукьуб.

ЧIалнан кюмекчи паяр

Послелогар (5 с)

  I. Послелогар чIалнан кюмекчи паяр вуди хьуб. Улхбаъ послелогари уйнамиш апIру роль.

Послелогарин улихь ишлетмиш апIру падежар.

Послелогар дюзди дикIуб.

АйитI, багахь, улихь, кьяляхъ ва гь. ж. гафар предложенйириъ гагь послелогар, гагь наречйир вуди ишлетмиш апIури шлувалин гъавриъ тIауб.

 II. Послелогар кади ва ктарди предложенйир дюзмиш апIуз удукьуб.

Союзар (3 с)

  I. Союзар чIалнан кюмекчи паяр вуди хьуб. Улхбаъ союзари уйнамиш апIру роль.

 Простой ва составной союзар. Союзар дюзди дикIуб.

 Табигъсузвалин ва табигъ'валин союзар.

 II. Союзар кайи предложенйир улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз (мелзнан улхбаъ интонация гюзет апIуз, бикIбаъ препинаниейин ишарйир дивуз) удукьуб.

Частицйир (3 с)

 

 I. Частица чIалнан кюмекчи паяр вуди хьуб. Улхбаъ частицйири уйнамиш апIру роль.

Частицйирин жюрйир. Частицйир дюзди дикIуб.

 II. Частицйир кайи предложенйириъ интона­ция дюзди кIули гъабхуз удукьуб. Художествойин эсерариъ частицйири (ав, ваъ, – ки, -ра) уйнамиш апIурайи роль улупуз удукьуб. Жюрбежюр частицйир кайи предложенйир, дурарин интонация дигиш апIури, тясирлуди урхуз удукьуб.Хочу такой сайт

 

Междометйир (2 с)

 

 I. Междометие чIалнан пай вуди хьуб. Улхбаъ междометйири уйнамиш апIру роль. Междометйирин мяна-метлеб ва жюрйир.

 Междометйир дюзди дикIуб.

 II. Междометйир кайи предложенйир тясирлуди урхуз удукьуб. Улхбаъ дурари уйнамиш апIурайи роль ачухъ апIуз удукьуб. Междометйир кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб.

Ургубпи классдиъ аьгъю гъапIу материал текрар

апIуб ва системайихъна хуб (4 с)

 

Аьлакьалу улхуб артмиш апIуб (12 с)

 

 Текстнанна дидин паярикан ккудушдар текрар апIуб ва ккатIарццуб.

 Учебный ва художествойин текстар тясирлуди урхуб.

 Чпик инсанариз характеристика тувуб кайи ва жюрбежюр ляхнарикан вуйи текстариан жикъиди, гъядябгъну ва ккатабццу изложенйир дикIуб.

 Жвуваз рябкъбиинди, шиклиан рябкъбиинди инсандин къаматдикан, зегьметнакан сочинение бикIуб.

 Таниш вуйи саб сюжетнакан хабар тувбан саягънан сочинение бикIуб.

 Тувнайи темайин эвел давам апIуб, аьхир ккудубкIуб, аьхирихьна эвел бикIуб (ученикарин уьмрин тажрубайиан).

 Эдебнакан вуйи темайиан жвуван фикрар ачухъ апIурайи текст дюзмиш апIуб.

Улупу ясана жвуваз кьабулди вуйи темайиан макьала бикIуб.

 Рякъбан дакьатарин, шикларин, жюрбежюр шрифтдиинди жара дапIнайи информацияйин ва гь. ж. кюмекниинди текстнан содержаниейин гьякьнаан аьгъювалихъна гъюб.

 

Асас аьгъювалар ва удукьувалар

7 класс ккудубкIурайи ученикариз гьамцдар аьгъювалар ва удукьувалар ади ккунду:

 чIалнаан аьгъю гъапIу определенйирин ччвурар, орфографияйин ва пунктуацияйин правилйир аьгъяди хьуб; чIалнан паяр, дурарин морфологияйин лишнариз асас духьну, чиб-чпихьан жара апIуз удукьуб (читин дюшюшариъ анализдин кюмекниинди); ученикарихьан чпин жавабар (лазим мисалар хури) тасдикь апIуз удукьуб; аьгъю гъапIу чIалнан паярин морфологияйин разбор апIуз удукьуб; деепричастйир ва причастйир кайи предложенйир дюзмиш апIуз удукьуб; аьгъю гъапIу материалин сяргьятариъди литературайин чIалнан къайдйир уьрхюз удукьуб;

 гафар арайиз гъюб'ан: существительнйир, прилагательнйир, глаголар ва наречйир арайиз гъюбан къайдйирикан аьгъяди хьуб; гафнан гаф арайиз гъювалиан анализ гъабхруган, гафнан ччив ва гаф арайиз хурайи морфема жара апIуз удукьуб;

морфологияйиан: аьгъю гъапIу чIалнан паярин морфологияйин лишнар улупуз удукьуб, грамматикайин тялукь формйир дюзди арайиз хуз ва дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб; аьгъю гъапIу чIалнан паярин гафар улхбан шартIариз тялукьди ишлемиш апIуз удукьуб; дюзди бикIбаан меселйир гьял апIруган, гафарин морфологияйин лишнариз фикир тувуб; морфологияйин разбор гъабхуз удукьуб;

орфографияйиан: аьгъю гъапIу орфограммйир гафариъ агуз, гаф дюзди бикIбан гьякьнаан ученикарихьан чпин жавабар тасдикь апIуз, аьгъю гъапIу правилйириз тялукь гафар дюзди дикIуз, орфографияйин гъалатIар агуз ва дурар дюз алауз удукьуб;

синтаксисдиан: чIалнан паярин синтаксисдин роль тяйин апIуб; деепричастйир ва причастйир кайи предложенйир дюзмиш апIуз удукьуб ва лазим дюшюшариъ дурариъ препинаниейин (существительнйирин улихь хьайиган) запятйириинди жара апIуз удукьуб; табигъсузвалин союзар текстнаъ предложенйир чиб-чпихъди аьлакьайиъ тIаъру дакьатарси ишлетмиш апIуз удукьуб;

частицйир ва междометйир кайи предложенйириъ интонация дюзди кIули уьбхюз удукьуб;

 пунктуацияйиан: простой предложенйириъ пунктуация дюзди гюзет апIуз (табигъсузвалин союзар кайидариъ) удукьуб; табигъсузвалин, табигъ'валин союзар кайи ктикьу предложенйир (рягьти дюшюшар); деепричастие ва причастие кайи предложенйир лазим дюшюшариъ препинаниейин ишарйириинди лишанлу апIуз удукьуб; междометйир кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир тялукьди ишлетмиш апIуз удукьуб;

 – аьлакьалу улхбаан: инсанариз характеристика тувуб кайи ва жюрбежюр ляхнарикан вуйи текстариан жикъиди, гъядябгъну ва ккатIабццу изложенйир дикIуз удукьуб; жвуваз рябкъбиинди, шиклиан рябкъбиинди инсандин къамат шикиллу апIуз удукьуб; таниш вуйи саб сюжетнакан хабар тувбан саягънан текст дюзмиш апIуз удукьуб; теклиф гъапIу текстнан (ученикарин уьмрин тажрубайиан) эвел давам апIуз, аьхир ккудубкIуз, аьхирихьна эвел бикIуз удукьуб (саб-кьюб абзацдин сяргьятариъди); эдебнакан вуйи темайиан жвуван фикрар ачухъ апIурайи текст дюзмиш апIуз удукьуб; улупу ясана жвуваз кьабулди вуйи темайиан хабар тувбан саягънан аьхю дару макьала бикIуз удукьуб; улхбан жюрбежюр дакьатар ишлетмиш апIури, гъибикIубдин тясирлувал цIалцIам апIуз удукьуб; тестнак кайи асас иформация жара апIуз удукьуб.

 

8 класс

(68 с)

ЧIалнакан мялуматар (1 с)

 Табасаран чIал табасаран миллетдин бабан чIал ву. Табасаран чIалнан табасаран халкьдин милли аьдатарихъди аьлакьа.

Текрар апIуб (2 с)

Синтаксис ва пунктуация

Синтаксисдикан ва пунктуацияйикан мялуматар

Препинаниейин ишарйир ва дурарин вазифйир (1 с)

Гафарин ибара (3 с)

 I. Ккудушу классариъ гафарин ибарайикан гъадагъу аьгъювалар текрар апIуб ва ккатIарццуб. Гафарин ибарйиринна предложенйирин арайиъ айи тафавут; гафарин ибара предложениейин пай вуди хьуб.

 Гафарин ибарайиъ гафарин арайиъ шлу аьлакьйир: тархьуб, идара апIуб ва хъахьуб.

 Асас гафнан морфологияйин лишнариз лигну гафарин ибарйирин жюрйир.

 Гафарин ибарйирин синтаксисдин разбор.

 II. Гафарин ибара предложениейихьан жара апIуз удукьуб. Тархьбан ва идара апIбан гафарин ибарйириъ асиллу гафнан форма дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб. Мяна жигьатнаан синонимар вуйи гафарин ибарйир улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб. Предложенйириъ гафарин ибарйир дюзди жара апIуз удукьуб. Гафарин ибарйириз дахил шулайи гафарин морфологияйин ва синтаксисдин лишнар жара апIуз удукьуб. Гафарин ибарйирин синтаксисдин разбор гъабхуз удукьуб.

 

                             

                             

 

Простой предложение (3 с)

 

 I. Предложениейикан ккудушдар текрар апIуб ва ккатIарццуб. Предложениейин грамматикайин (предикатив) диб.

Предложение ва дидин гъурулуш. Подлежащеейинна сказуемоейин арайиъ шлу аьлакьйир. Предложениейин жюрйир (уьмумиламиш апIуб). Предложениейиъ гафар ерлешмиш хьпан къайда. Простой предложениейин интонация. Мянайин ударение.

 II. Логикайин ударениейин ва гафар ерлешмиш хьпан къайдайин кюмекниинди предложениейиъ варитIан важиблу гафар жара апIуз ва предложение тясирлуди урхуз удукьуб. КIурайи (бикIурайи) келимайин метлебариз дилигну, предложениейиъ гафарин къайда дюзди кIули гъабхуз ва логикайин ударение гюзет апIуз удукьуб.

 

Предложениейин кIулин членар (5 с)

 

 I. Предложениейин кIулин членарин гьякьнаан ккудушдар текрар апIуб. Предложениейин кIулин членар: подлежащее, диш дополнение (объект), сказуемое.

Подлежащее ва думу улупбан къайдйир. Саб гафнакан ва гафарин ибарайикан ибарат вуйи подлежащее.

Диш дополнение (объект) ва думу улупбан къайдйир, дидихъдина подлежащеейихъди сказуемое тархьбан саягъ.

Сказуемое ва думу улупбан къайдйир. Простой ва составной сказуемйир.

Подлежащеейинна сказуемоейин арайиъ тире.

Кьюб ва шубуб составнан предложенйир

 II. Кьюб составнан предложенйир дюзмиш ва дурар шубуб составнандариз дюнмиш апIуз удукьуб. Предложенйириъ кIулин членар чиб-чпихъди класс, кьадар ва кас жигьатнаан дюзди тархьуз удукьуб. Дурариъ синтаксисдин разбор гъабхуз удукьуб. Подлежащеейинна сказуемоейин арайиъ лазим дюшюшариъ тире дюзди дивуз удукьуб. Кьюб ва шубуб составнан предложенйир дюзмиш апIуз ва дурарин анализ гъабхуз удукьуб.

 

Предложениейин кьюбпи дережайин членар (6)

 

 I. Предложениейин кьюбпи дережайин членарин гьякьнаан ккудушдар текрар апIуб ва ккатIарццуб.

Чап дополнение ва думу улупбан саягъар.

Определение ва приложение.

Обстоятельство ва мянайиз лигну жюрйир (йишван, вахтнан, себебнан, мураднан ва ляхнин тегьернан обстоятельствйир).

 II. Сказуемое вуйи глагол подлежащеейихъдина диш дополнениейихъди кас, класс ва кьадар жигьатнаан дюзди тархьуз удукьуб. Предложениейин кьюбпи дережайин членар кайи предложение синтаксис жигьатнаан разбор гъабхуз удукьуб. Предложениейиъ саб гафнахьна кьюб жюрейиинди суал дивуз шлу дюшюшариъ предложениейин кьюбпи дережайин член дюзди тяйин апIуз удукьуб.

Саб составнан простой предложенйир (6 с)

  I. Саб составнан предложениейин жюрйир: ччвур йивбан, кас хъайи, (тяйин кас хъайи ва тяйин дару кас хъайи), кас хътру.

 II. Предложениейин саб жюре жарабдиинди гьюдюхну, улхбаъ гьар жюрейин предложенйир ишлетмиш апIуз удукьуб (иллагьки жюрбежюр гьядисйир суратназ хру текстариъ ччвур йивбан предложенйир ишлетмиш апIуб).

Тамам дару предложенйир (2 с)

  I. Тамам ва тамам дару предложенйирин гъаврикк ккауб.

 Диалогариъ ва ктикьу предложенйириъ тамам дару предложенйир.

 II. Тамам дару предложенйириъ дюзди интонация кIули гъабхуз удукьуб. Тамам ва тамам дару предложенйир кади диалогар дюзмиш апIуз удукьуб.

Саб жинснан членар кайи предложенйир (9 с)

  I. Саб жинснан членар кайи предложенйирин гьякьнаан текрар апIуб.

КитIбан, гъаншарвалин ва жара апIбан союзарин кюмекниинди китIнайи предложениейин саб жинснан членар. Союзар ктарди (интонацияйиинди) китIнайи саб жинснан членар.

 Саб жинснан членариъ препинаниейин ишарйир.

Саб жинснан членарихъ сатIи aпIpy гафар ва дурарихъ кьюб точка ва тире дивуб.

 II. Саб жинснан членар предложениейиъ ктухбан интонацияйиинди ва тясирлуди урхуб. Саб жинснан членар кайи предложенйир дюзмиш апIуз ва дурариъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб.

Обращенйир, аралугъ гафар ва

междометйир кайи предложенйир (6 с)

  I. Обращение текрар апIуб.

Предложениейиъ обращениейи бисурайи йишв ва дидихъ дивру препинаниейин ишарйир.

 Аралугъ гафарна аралугъ предложенйир. Дурарихъ дивру препинаниейин ишарйир.

 Текст арайиз хпаъ обращенйири, аралугъ гафари ва междометйири уйнамиш апIру роль.

 II. Обращенйир, аралугъ гафарна предложенйир ва междометйир кайи предложенйириъ улхбаъ интонация дюзди уьбхюз ва бикIбаъ дюзди препинаниейин ишарйир дивуз удукьуб.

 Синонимар вуйи аралугъ гафар улхбаъ ишлетмиш апIуб: аралугъ гафар улхбаъ предложенйир ва текстнан паяр аьлакьалу апIру дакьатси ишлетмиш апIуз удукьуб.

 

Жара aпIpy членар кайи предложенйир (9 с)

 

 I. Жара апIбан гъаврикк ккауб.

 Определенйир жара aпIpy дюшюшар.

 Жара aпIpy дополненйир.

 Жара апIру обстоятельствйир.

 Жара апIбариъ ишлетмиш aпIpy препинаниейин ишарйир.

 II. Жара aпIpy кьюбпи дережайин членар кайи предложенйир улхбаъ интонация жигьатнаан ушвниан дюзди адауз, бикIбаъ дурариъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб.

 

Текрар апIуб (3 с)

 

Аьлакьалу улхуб артмиш апIуб (12 с)

 

 Тарихдин, архитектурайин вая искусствойин памятникдин гьякьнаан жикъиди ва ккатIабццу изложение бикIуб.

Архитектурайин, тарихдин, искусствойин памятникдин гьякь­наан, гъулкан, шагьрикан, багъри юрдарикан сочи­нение бикIуб. Эдебна ва эстетикайин темйириан текстар дюзмиш апIуб. Литературайиан аьгъю апIурайи эсериз жвуван терефнаан кьимат тувуз удукьуб.

 

Асас аьгъювалар ва удукьувалар

 

8 класс ккудубкIурайи ученикариз гьамцдар аьгъювалар ва

удукьувалар ади ккунду:

 

 – чIалнаан аьгъю гъапIу определенйирин ччвурар, орфографияйин ва пунктуацияйин правилйир аьгъяди хьуб ва чиб-чпихьан жара апIуз удукьуб (читин дюшюшариъ анализдин кюмекниинди); ученикарихьан чпин жавабар (лазим мисалар хури) тасдикь апIуз хьуб;

 – гафар арайиз гъюб'ан: лексикайин мяна, морфемйирин гъурулуш тяйин апIруган ва жюрбежюр чIалнан паярин гафар дикIруган, гафар арайиз гъюбан анализдиин асасламиш хьуз удукьуб;

 – орфоэпияйиан: ишлетмиш апIру гафар литературайин чIалнан къайдйириз тялукьди пуз удукьуб;

 лексикайиан: аьгъю гъапIу гафарин ва терминарин мяна дюзди ачухъ апIуз удукьуб, дурар дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб; жюрбежюр жюрейин словарарин мумкинвалар яркьуди ишлетмиш апIуб;

 морфологияйиан: 5 – 7 классариъ аьгъю гъапIу чIалнан паяриз дахил шулайи гафар предложенйириъ ишлетмиш апIруган, дурари предложенйириъ уйнамиш апIурайи синтаксисдин роль тяйин апIуз удукьуб; гафар арайиз хруган ва дурар ишлетмиш апIруган, литературайин чIалнан къайдйир кIули уьрхюз удукьуб; грамматикайинна – орфографияйин словарарикан мянфяаьт ктабгъуз удукьуб;

 синтаксисдиан: гафнан ибарайин, кьюб ва шубуб составдин предложениейин, саб составдикан ибарат вуйи простой предложениейин синтаксисдин разбор апIуз удукьуб; синтаксисдиан аьгъю гъапIу материалариз, гъадагъу аьгъювалариз асас духьну, жюрбежюр гъурулушдин, жюрбежюр составнан простой предложенйир синтаксис, интонация ва пунктуация жигьатнаан дюзди дюзмиш ва ишлетмиш апIуз удукьуб;

орфографияйиан: 5 – 8 классариъ аьгъю гъапIу орфограммйир кайи гафар дюзди дикIуз удукьуб (читин гъурулушдиндарра); орфографияйин словарарикан мянфяаь ктабгъуб ва ишлетмиш апIувал ккатIабццуб;

 пунктуацияйиан: 8 классдиъ аьгъю гъапIу пунктограммйирин кюмекниинди простой предложениейиъ пунктограммйир агуз ва дурарин гьякьнаан пуз удукьуб; аьгъю гъапIу материалариз асасди, препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб; саб жинснан членар ва жара апIру гафар, аралугъ гафар (предложенйир), обращенйир кайи предложенйириъ мелзнан улхбаъ интонация, бикIбаъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб; лазим дюшюшариъ подлежащеейинна сказуемоейин арайиъ тире дюзди дивуз удукьуб;

 аьлакьалу улхбаан: тарихдин, архитектурайин, скульптурайин памятникарин гьякьнаан хабар тувбан саягънан текстариан хъайи-хъайиси ва гъядягъну изложенйир дикIуз удукьуб; аьгъю апIурайи эсериз вая эдебнан темйириан вуйи текстариз жвуван терефнаан кьимат тувуз удукьуб; гъурху эсерарик кайи иштиракчйирикан сар-швнуриз, дурар чиб-чпихъ тевбиинди, характеристика тувуз удукьуб; гъилигу кинойикан, выставкайикан жвуван фикир дибикIну ачухъ апIуб; темайихъди, дидик кайи асас мянайихъди ва стилихъди аьлакьалу вуди изложение ва сочинение бикIуб; орфографияйин, пунктуацияйин грамматикайин ва улхбан гъалатIар агуб ва дурар дюз алауб.


 

9 класс

(68 с)

Табасаран чIалнан гюрчег′вал, тясирлувал ва эстетика

жигьатнаан мумкинвалар (1 с)

Текрар апIуб (2 с)

Кпикьу предложениейин синтаксис (2 с)

  I. Кпикьу предложениейин гьякьнаан аьгъю гъапIдар системайихъна хуб. Простой ва кпикьу предложение чиб-чпихьан жара апIуб.

 Кпикьу предложениейин гъурулуш. Кпикьу предложениейъ аьлакьаламиш апIру дакьатар (союзар, интонация, глаголин формйир, послелогар, союзвалин гафар). Кпикьу предложениейин асас жюрйир.

 II. Простой предложенйир ктикьдариз дюнмиш апIуз удукьуб. Жюрбежюр жюрейин ктикьу предложенйир дюзмиш ва дурариъ предложенйир аьлакьаламиш апIурайи дакьатар тяйин апIуз удукьуб.

 Союзар кайи ва ктру ктикьу предложенйир (2 с)

  I. Союзар кайи ва союзар ктру ктикьу предложенйирин жюрйир.

 II. Союзар кайи ва союзар ктру ктикьу предложенйир дюзмиш апIуз удукьуб.

Кпикьу табигъсуз предложение (6 с)

  I. Кпикьу табигъсуз предложениейин мяна – метлеб ва дидин асасвалар. КитIбан, гъаншарвалин ва жара апIбан союзар кайи ктикьу та­бигъсуз предложенйир. Ктикьу табигъсуз предложениейирин стилистика жигьатнаан вазифйир. Ктикьу табигъсуз предложенйирин синтаксисдин синонимар, текст арайиз хпаъ дурарин роль. Кти­кьу табигъсуз предложенйириъ препинаниейин ишарйир.

 II. Ктикьу табигъсуз предложенйир интонация жигьатнаан дюзди ушвниан адауз удукьуб. Дурариъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб.

Кпикьу табигъ предложение (17 с)

 

 I. Ктикьу табигъ предложенйирин гъурулуш.

 Кпикьу табигъ предложениейиь кIулин ва табигъ предложенйир. КIулин предложениейин йишв.

Табигъ предложенйир кIулин предложениейик союзарин, союзвалин гафарин, послелогарин ва глаголин жюрбежюр формйирин кюмекниинди китIуб.

Кпикьу предложениейиъ табигъ предложениейи бисурайи йишв.

Табигъ предложенйирин асас жюрйир: аьлава апIбан, тяйин апIбан ва обстоятельствойин табигъ предложенйир. Обстоятельствойин табигъ предложениейин жюрйир: йишван, вахтнан, ляхнин тегьернан, метлебнан, себебнан, шартIнан, гъаншарвалин ва натижайин табигъ предложенйир.

Сабшвнуб табигъ предложенйир кайи ктикьу табигъ предло­женйир (гьам уртагъ, гьамсана уртагъ дару табигъ'вал айи).

Кти­кьу табигъ предложенйириъ препинаниейин ишарйир.

 Ктикьу табигъ предложенйир ишлетмиш апIру цирклар. Ктикьу табигъ предложенйирин синтаксисдин синонимар, текст арайиз хпаъ дурарин роль.

Союзар, союзвалин гафар, глаголин жюрбежюр формйирна послелогар ишлетмиш апIуз удукьуб.

 II. Ктикьу табигъ предложенйир ва жара апIру членар кайи простой предложенйир синтаксисдин синонимарси улхбаъ ишлетмиш апIуз удукьуб. Ктикьу табигъ предложенйир дюзмиш апIуз ва дурариъ интонация ва бикIбаъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб. Кпикьу табигъ предложениейин синтаксисдин разбор гъабхуз удукьуб.

Союзар ктру ктикьу предложенйир (8 с)

  I. Союзар ктру ктикьу предложенйирин асасвалар. Союзар ктру ктикьу предложенйириъ дидин паяр китIру дакьатар.

 Союзар ктру предложенйириъ препинаниейин ишарйир.

 Союзар ктру ктикьу ва ктикьу табигъсуз предложенйирин синонимика. Союзар ктру ктикьу предложенйирин стилистика жигьатнаан вазифйир.

 II. Интонацияйин кюмекниинди союзар ктру ктикьу предложенйирин паярин арайиъ мяна жигьатнаан шлу аьлакьйир улупуз удукьуб. Союзар ктру ктикьу предложенйир дюзмиш апIуз ва дурариъ мелзнан улхбаъ интонация гюзет апIуз ва бикIбаъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб. Союзар ктру ктикьу предложенйирин синтаксисдин разбор апIуз удукьуб.

Гъидикьну ктикьу предложенйир (5 с)

  I. Табигъсуз ва табигъ предложенйирин жюрйир гъидикьну шлу ктикьу предложенйир. Гъидикьну ктикьу предложенйириъ препинаниейин ишарйир.

 II. Улхбаъ гъидикьну ктикьу предложенйир ишлетмиш апIуз удукьуб.

Диш ва чап улхуб (6 с)

  I. Диш ва чап улхуб.

Авторин гафар диш улхбан айитI шлу дюшюшар. Диш улхуб кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир. Чап улхуб кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир. Диш ва чап улхбаъ интонация ва препинаниейин ишарйир. Цитатйир. Цитатйир ишлетмиш апIбан къайдйир. Дурариъ препинаниейин ишарйир.

 II. Диш улхуб ва диалог кайи предложенйириъ интонация гюзет апIуз ва бикIбаъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб. Диш улхуб чап улхбаз дюнмиш апIуз удукьуб.

 Улхбаъ цитатйир дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб.

Улхбан культура ва стилистика (4 с)

  I. Улхбан стиларикан ва стилистикайин мялуматар.

 Улхуб ва культура.

 Улхбан жюрйир (мелзнан ва бикIбан). Диалогдин ва монологдин улхуб. Инсандин уьмриъ улхбан жюрйирин важиблувал, вазифйир. Литературайин чIалнан къайдйир.

Савадлуди улхбан асас шартI-мелзнан ва бикIбан улхбаъ литературайин чIалнан дакьатар дюзди, лазим саягъ ишлетмиш апIуб. Улхбахьна асас тIалабар: дюзвал, марццивал, якьинвал, тясирлувал, фагьумлувал. Улхбан этикет.

 II. Орфоэпияйин, гафар арайиз гъюбан, лексикайин, морфологияйин, синтаксисдин, стилистикайин къайдйир аьгъяди хьуб. Литературайин чIалнан къайдйир уьрхюри, урхбан гьяракат гюзет апIури, адабхъну, ачухъди урхуз удукьуб. Литературайин чIалнан къайдйир уьрхюри, гафар якьин мянайиъди ва лазимвалиъди ишлетмиш апIури, бикIуз удукьуб. Улхбан культура гюзет апIури, улхуз, диалогдиъ, сюгьбатнаъ иштирак хьуз удукьуб. Аьгьвалатариз лигну, этикетдин улхбан къайдйир (салам тувуб-гъадабгъуб, чухсагъул пуб, багъишламиш апIуб, тIалаб апIуб, теклиф апIуб, ихтияр тувуб-гъадабгъуб, тебрик апIуб ва думу кьабул апIуб, буйругъ тувуб, бирмиш апIуб, баркаллагь пуб, ккарццуб, аферин мялум апIуб ва гь. ж.) кIули гъахуз удукьуб. Кагъзар, тебрикар, теклифар ва гь. ж. дюзмиш апIуз удукьуб.

 

Текрар апIуб (3 с)

 

Лексикайиан, фонетикайиан, грамматикайиан ва дюзди бикIбаан, улхбан культурайиан гъадагъу мялуматар системайихъна хуб ва уьмумиламиш апIуб.

 Аьлакьалу улхуб артмиш апIуб (12 с)

 Текстнан, темайин ва аьлакьалу келимайин асас мянайин, текстнаъ предложенйир аьлакьалу апIбан дакьатарикан, чIалнан стиларин ва улхбан жюрйирин гьякьнаан гъадагъу мялуматар системайихъна хуб, уьмумиламиш апIуб.

 Жвуву кIулди кадабгънайи темайиан (жвуван фикир ачухъ апIуб), сочинение бикIуб ва ктибтуб.

 Чак фикир ачухъ апIбан элементар кайи шикиллу апIбан изложение улупу темайиан бикIуб.

 Обществойин ва политикайин темайиан (документариан, китабариан, газетар-журналариан, Интернетдиан ва гь. ж.) доклад вая реферат бикIуб.

 ЧIалнан илмин, литературайин, обществойинна – политикайин ва эдебнаанна – этикайин темйириан макьалйир, тезисар дюзмиш апIуз удукьуб.

Асас аьгъювалар ва удукьувалар

9 класс ккудубкIурайи ученикариз гьамцдар аьгъювалар ва удукьувалар ади ккунду:

 чIалнаан аьгъю гъапIу определенйирин ччвурар, орфографияйин ва пунктуацияйин правилйир аьгъяди хьуб, чиб-чпихьан жара апIуз удукьуб (читин дюшюшариъ анализдин кюмекниинди); ученикарихьан чпин жавабар (лазим мисалар хури) тасдикь апIуз удукьуб;

 орфоэпияйиан: ишлетмиш апIру вари гафар литературайин чIалнан къайдйириз тялукьди пуз удукьуб;

лексикайиан: эдебнан, обществойинна – политикайин тематикайин гафарин мяна ачухъ апIуз ва дурар улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб; урус чIалнанна табасаран чIалнан, табасаран чIалнанна урус чIалнан, фразеологияйин, харижи чIаларин ва гь. ж. жюрейин словарарикан мянфяаьт ктабгъуз удукьуб;

гафар арайиз гъюб'ан: гаф гъурулуш жигьатнаан разбор апIбан къайдйир аьгъяди хьуб: гафнан мяна, гаф арайиз гъюбан къайдйир, морфемайин гъурулуш аьгъяди хьуб; гафнан морфемайиин асасламиш духьну, дидин мяна ачухъ апIуз удукьуб; гаф арайиз гъюбан ва этимологияйин словарарикан мянфяаьт ктабгъуз удукьуб;

 морфологияйиан: аьгъю гъапIу чIалнан паяриз дахил шулайи гафари предложениейиъ уйнамиш апIурайи роль тяйин апIуз удукьуб; гафнакан цIийи гафар ва формйир арайиз хуз удукьуб; гафар арайиз хруган ва дурар улхбаъ ишлетмиш апIруган, гафарин морфологияйин лишнар кIули уьрхюз удукьуб; грамматикайинна орфографияйин словарарикан мянфяаьт ктабгъуб;

 орфографияйиан: аьгъю гъапIу орфограммйир кайи гафар дюзди дикIуз удукьуб; эдебнан, обществойинна-политикайин тематикайиан вуйи гафар дюзди дикIуз удукьуб, орфографияйин словарарикан мянфяаьт ктабгъуз удукьуб;

 синтаксисдиан: ктикьу предложенйир дюзмиш апIуз удукьуб; 9 классдиъ аьгъю гъапIу вари жюрейин ктикьу предложенйир дюзмиш апIуз удукьуб, саб жюре жара жюрейиз дюнмиш апIуз удукьуб; ктикьу предложенйир улхбаъ стилистика жигьатнаан дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб; кпикьу предложениейин синтаксисдин разбор гъабхуз удукьуб;

пунктуацияйиан: 9 классдиъ аьгъю гъапIу пунктограммйир агуб ва препинаниейин ишарйир дивбан гъаврикк ккауз удукьуб; кпикьу табигъсуз предложениейин арайиъ ва кпикьу табигъ предложениейин кIулин ва табигъ предложениейин арайиъ запятая дивуз удукьуб; союзар ктру ктикьу предложенйириъ препинаниейин ишарйир дивуз удукьуб; аьгъю гъапIу вари дюшюшариан препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб;

 аьлакьалу улхуб артмиш апIбаан: эсериз, дидин асас игитариз, жюрбежюр жюре ктикьу предложенйир ишлетмиш апIури, жвуван терефнаан кьимат тувуз удукьуб; 2-3 дакьатариан (китабариан, эсерариан, Интернетдиан ва гь. ж.) доклад гьязур апIуб ва думу публикайин улихь урхуз удукьуб; саб тяйин кьадарнан макьалайиан вая аьхю макьалайин саб пайнаан тезисар ясана конспект дюзмиш апIуз дубгъуб; автобиография бикIуз удукьуб; улупу темайиз тялукьди изложенйир дикIуз удукьуб; жвуву гъибикIу текст мяна ва чIал жигьатнаан цIалцIам апIуз удукьуб.

 

ПРОГРАММА  

10 – 11 КЛАССАР

10 класс

(34 с)

ЧIалнан гьякьнаан уьмуми мялуматар (1 с)

 I. ЧIал ва культура. ЧIал ва халкьдин тарих. Табасаран чIал ахтармиш апIбан тарихдикан. Табасаран литературайин чIал артмиш хьпаъ писателари ва шаирари уйнамиш апIурайи роль. Табасаран чIал ахтармиш гъапIу, дид'ин гъилиху ва лихурайи аьлимар. Табасаран чIал артмиш хьпаъ хабрарин дакьатарин роль.

 II. Табасаран чIал артмиш хьпан тарихдикан аьгъяди хьуб. Табасаран чIал илим жигьатнаан ахтармиш гъапIу, апIурайи, дид′ин гъилиху, лихурайи аьлимарин ччвурар аьгъяди хьуб. Табасаран литературайин чIал артмиш хьпаъ писателари ва шаирари уйнамиш апIурайи роликан аьгъяди хьуб.

5– 9-пи классариъ ккудушдар текрар апIуб ва ккатIарццуб (1с)

 ЧIалнан уьлчмйир, чIалнаъ дурарин чиб-чпихъди аьлакьалувалар. Улхбаъ дурарин вазифйир.

Улхбан культура ва стилистика (4 с)

  I. Улхбан культурайикан ва стилистикайикан гъадагънайи аьгъювалар текрар апIуб ва ккатIарццуб.

 Инсандин (ученикдин) улхбан культура тербияламиш апIбаъ стилистикайин роль ва вазифа.

 Улхбан функциональный стилар ва дурарин хусусивалар. Табасаран литературайин чIалнан стилар: халкьдин улхбан, идарайин, илмин, публицистикайин, художествойин литературайин. Стиларин вазифйир ва дурар ишлетмиш апIру цирклар.

 II. Стиларин асас лишнар аьгъяди хьуб. Улупу гафар стилариз жара апIуз удукьуб. Дурар ишлетмиш апIури, предложенйир, аьлакьалу улхуб дюзмиш апIуз удукьуб. Литературайин чIалнан жюрбежюр стилариз тялукь шлу текстар дюзмиш апIуз удукьуб. Жвуван фикрар улхбан (мелзнан ва бикIбан улхбаъ) шартIариз тялукьди ачухъ апIуз удукьуб.

Улупу текст стилистика жигьатнаан разбор апIуз удукьуб.

Фонетика. Орфоэпия. Орфография (5 с)

  I. Фонетикайин, графикайин, орфоэпияйин ва орфографияйин асас понятйир. Урхурайидари гьаму разделариан гъадагъу аьгъювалар уьмумиламиш апIуб, системайихъна хуб, дерин апIуб.

 Фонетикайин уьлчмйир. Сес ва фонема.

 Сесер. Сесеринна гьярфарин аьлакьаламиш'вал. Табасаран чIалнан алфавит. Табасаран чIалнан фонетикайин тясирлувал улупру дакьатар.

 Орфоэпияйин къайдйир. Ачухъ ва ачухъ дару сесер ушвниан дюзди адауб.

 Ударение. Ударениейин жюрйир. Шиърариинди вуйи улхбаъ ударениейин роль.

 Табасаран чIалнан орфографияйин къайдйир ва принципар.

 II. Литературайин чIалнан вари сесер мелзнан улхбаъ ушвниан дюзди адауз ва бикIбаъ чпиз тялукь гьярфариинди улупуз удукьуб.

 Лабиал сесер кайи гафар дюзди ушвниан адауз, дюзди урхуз ва дюзди дикIуз удукьуб.

 Фонетикайин тамам разбор апIуз удукьуб.

 Гафар, предложенйир табасаран литературайин чIалнан орфоэпияйин къайдйириз тялукьди ушвниан адауз удукьуб.

Лексика. Фразеология (3 с)

  I. Лексикайиан аьгъю гъапIдар текрар апIуб ва системайихъна хуб.

 Табасаран чIалнан лексика ишлетмиш апIру циклар.

 Актив ва пассив гафарин кьадар. Дурар художествойин улхбаъ ишлетмиш апIувал. Табасаран чIалниинди улхбан этикетдин хусусивалар.

 Табасаран чIалнан фразеология.

Абйирин гафар ва мисалар. Улхуб тясирлу апIбаъ дурарин роль.

 Табасаран чIалнан словарар.

 Словарар дюзмиш апIбан къайдйир.

 II. Улхуб девлетлу, кIурайиб ва бикIурайиб тясирлу апIбан бадали, алдарди садар гафар текрар даршбан бадали, гафар диш ва илтIибкIу мянайиъди, синонимар, антонимар, дурумлу ибарйир, абйирин гафар чIалнан стилистикайиз тялукьди улхбаъ (мелзнан ва бикIбан), литературайин чIалнан къайдйириз ва контекстдиз тялукьди ишлетмиш апIуз удукьуб. Табасаран чIалнан ва литературайин дарсариъ аьгъю гъапIу терминарихъ хъайи мяна аьгъяди хьуб ва дурар улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб.

 Жюрбежюр жюрейин словарар ишлетмиш апIуз удукьуб.

 Улхбаъ гафар стилистика жигьатнаан дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб.

Гаф лексика ва стилистика жигьатнаан разбор апIуб. Чпи дигиш гъапIган асулиъра дигиш′валар арайиз гъюру бязи гафар дюзди арайиз хуз ва дюзди дикIуз удукьуб.

 Аьгъю гъапIу орфограммйир улупу гафариъ, гафарин ибарйириъ, гафариъ агуз, жвуван улхбаъ (бикIбан) дюзди дикIуз удукьуб.

 

 

 

Морфемика ва гафар арайиз гъюб (3 с)

  I. Морфема гафнан пай вуди хьуб. Гафар арайиз гъюбан къайдйир.

 ЧIалнан мяналу паяр арайиз гъюбан къайдйир.

 Гафар арайиз гъюбан тясирлу дакьатар.

 II. Жюрбежюр префиксарна суффиксар хъаъри, инфиксар гъяъри, садар гафарикан жара гафар арайиз хуз удукьуб. Гафар арайиз гъюбан тясирлу дакьатар ишлетмиш апIури, мяна жигьатнаан чпихъ жюрбежюр ранг хъайи гафар дюзмиш апIуз ва дурар стиль жигьатнаан тяйин апIуз удукьуб.

 Кьабул дапIнайи шартIнан ишарйириинди гафнан паяр улупуз ва гаф гъурулуш жигьатнаан разбор апIуз удукьуб.

 Ктикьу гафар дюзди дикIуз удукьуб.

 Гафар арайиз гъюб жигьатнаан дидин анализ гъабхуз удукьуб.

                                    Морфология ва орфография (2 с)

I. ЧIалнан паяр, дурарин морфологияйин лишнар, грамматикайин формйир ва синтаксисдин вазифйир (уьмумиламиш апIру текрар).

 Мяналу ва кюмекчи чIалнан паяр ва текст дюзмиш апIбаъ дурарин роль.

 Морфологияйин тясирлу асас дакьатар.

Морфологияйин ва орфографияйин чиб-чпихъди аьлакьйир.

 Морфологияйин разбор.

 II. Гафнан лексикайин ва грамматикайин мянйир улупуз удукьуб. Орфография жигьатнаан гафарин анализ гъабхуз ва дурар дюзди дикIуз удукьуб.

ЧIалнан паяр (9 с)

Существительное

  I. Существительноейин мяна, морфологияйин лишнар ва предложениейиъ синтаксисдин роль. Гьаргандин ва гьаргандин дару лишнар.

 Хас ва жинс существительнйир.

 Къанажагълу ва къанажагъсуз классар.

 Существительнйирин кьадар.

 Существительноейин падеж. Существительнйирин падежарин аьхирар дюзди дикIуб.

 II. Существительнйирин падежарин аьхирар дюзди дикIуз удукьуб. Существительнйирин формйир улхбаъ ишлетмиш апIуб. Существительнйир глаголарихъди класс ва кьадар жигьатнаан дюзди тархьуз удукьуб. Существительноейин морфологияйин тамам разбор гъабхуз удукьуб.

Прилагательное

 I. Прилагательноейин мяна, морфологияйин лишнар ва предложениейиъ синтаксисдин роль.

Прилагательнйир арайиз гъюб. Прилагательнйир дюзди дикIуб.

 II. Прилагательнйир дюзди дикIуз удукьуб. Прилагательнйир улхбаъ ишлетмиш апIуб.

Прилагательноейин морфологияйин разбор гъабхуз удукьуб.

Числительное

  I. Числительноейин мяна, морфологияйин лишнар ва предложениейиъ синтаксисдин роль.

 Числительнйир дюзди дикIбан къайдйир.

 II. Числительнйир дюзди дикIуз, существительнйирихъди дюзди хъпалгуз удукьуб. Числительнйир улхбаъ ишлетмиш апIуб.

Числительноейин морфологияйин разбор гъабхуз удукьуб.

Ччвурнан ерин

  I. Ччвурнан ерин чIалнан пай вуди хьуб: ччвурнан еринарин мянайин асасвалар, морфологияйин ва синтаксисдин лишнар. Ччвурнан еринар дюзди арайиз хуб, тялукь мянайиъди ишлетмиш апIуб ва дюзди дикIуб. Ччвурнан еринар текстнаъ предложенйир аьлакьалу апIру дакьат вуди хьуб.

 II. Ччвурнан еринар дюзди дикIуз удукьуб. Ччвурнан еринарин формйир улхбаъ ишлетмиш апIуб. Ччвурнан еринар дюзди арайиз хуз, тялукь мянайиъди ишлетмиш апIуз ва дюзди дикIуз удукьуб.

Текст дюзмиш апIбаъ ва дидиъ садар гафар алдарди текрар дархьбан бадали, ччвурнан еринар ишлетмиш апIуз удукьуб.

Ччвурнан ериндин морфологияйин разбор гъабхуз удукьуб.

 

Глагол

 

 I. Глаголин мяна, морфологияйин лишнар, предложениейиъ синтаксисдин роль.

Глаголин жюрйир (формйир). Глаголин гъурулуш. Глаголин вахтар. Глаголин наклоненйир. Глаголин спряженйир. Глаголар дюзди дикIуб.

 II. Глаголин формйир улхбаъ ишлетмиш апIуб. Улхбан тясирлувал ва гьисслувал цIалцIам апIбан бадали, глаголин саб вахт жара вахтнаъди, саб наклонение жара наклонениейиъди ишлетмиш апIуз удукьуб.

 Глаголар дюзди дикIуз удукьуб.

Глаголин морфологияйин разбор гъабхуз удукьуб.

                                                          Деепричастие

 I. Деепричастие глаголин асас форма вуди хьуб.

Деепричастиейик глаголин ва наречияйин лишнар кади хьуб.

Деепричастйир арайиз гъюб. Деепричастиейин ибарат ва деепричастиейин ибарат кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир. Деепричастие кайи предложенйир дюзмиш апIбан хусусивалар.

 II. Жюрбежюр стиларин текстариъ деепричастйир ишлетмиш апIуб.

Деепричастиейин морфологияйир разбор гъабхуз удукьуб.

Причастие

 I. Причастие глаголин асас форма вуди хьуб, дидик глаголин лишнар ва прилагательноейин лишнар кади хьуб.

 Причастйир арайиз гъюб.

Причастиейин ибарат ва причастиейин ибарат кайи предложениейиъ препинаниейин ишарйир. Причастие кайи предложенйир дюзмиш апIбан хусусивалар.

 Причастйир дюзди дикIуб.

 II. Жюрбежюр стиларин текстариъ причастйир ишлетмиш апIуз удукьуб. Причастиейин морфологияйин разбор гъабхуз удукьуб.

Наречие

  I. Наречиейин мяна, морфологияйин лишнар ва предложениейиъ синтаксисдин роль.

 Наречйир арайиз гъюб ва дурар дюзди дикIуб.

 II. Наречияйин морфологияйин разбор гъабхуз удукьуб.


 

ЧIалнан кюмекчи паяр

 

Послелогар

 

 I. Послелогар чIалнан кюмекчи паяр вуди хьуб.

 Послелогар ишлетмиш апIбан асасвалар. Предложенйириъ дурарин вазифйир ва роль. Послелогар дюзди дикIуб.

 II. Послелогарин морфологияйин разбор гъабхуз удукьуб.

 

Союзар ва союзвалин гафар

 

 I. Союзар чIалнан кюмекчи паяр вуди хьуб.

 Союзар ишлетмиш апIбан асасвалар. Предложенйириъ дурарин вазифйир ва роль. Союзарин жюрйир ва дурар дюзди дикIуб.

 II. Союзар чпихъ хъайи мяна жигьатнаан улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз ва дикIуз удукьуб.

 Союзарин морфологияйин разбор гъабхуз удукьуб.

 

Частицйир

 

 I. Частицйир чIалнан кюмекчи пай вуди хьуб.

 Частицйирин разрядар. Частицйир дюзди дикIуб.

 Частицйир улхбан тясирлувал улупбан дакьатар вуди хьуб.

 II. Частицйир чпихъ хъайи мяна жигьатнаан улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз ва дюзди дикIуз удукьуб.

 Частицйирин морфологияйин разбор гъабхуз удукьуб.

 

Междометйир

 

 I. Междометйир гафарин асас разряд вуди хьуб.

 Междометйир ва сесниинди хътIирццру гафар.

 Междометйир дюзди дикIуб. Междометйир кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир.

 II. Стилистика жигьатнаан междометйир дюзди ишлетмиш апIуб.

Междометйирин морфологияйин разбор апIуз удукьуб.


 

Текрар апIуб (2с)

 

Аьлакьалу улхуб артмиш апIуб (4 с)

                                               Литературайин чIалнан къайдйирикан аьгъювалар системайихъна хуб, дурар улхбаъ ва бикIбаъ гюзет апIуб.

 Автори текстнаъ яратмиш дапIнайи шиклар жвуван фикриъ цIийиди яратмиш апIуз удукьуб. Общество ва политика, эдеб ва этика жигьатнан темйириан сочинение дюзмиш апIуб.

 Тяйин саб темайиан жвуван фикрар ачухъ апIуз удукьуб.

 Гъурху китабдиз рецензия бикIуб ясана мелзналан кьимат тувуб.

 Орфографияйин, пунктуацияйин ва улхбан гъалатIарин зиин ляхин гъабхуб.

Асас аьгъювалар ва удукьувалар

10 класс ккудубкIурайи ученикариз гьамцдар аьгъювалар ва удукьувалар ади ккунду:

чIалнаан: аьгъю гъапIу определенйирин ччвурар, орфографияйин ва пунктуацияйин правилйир аьгъяди хьуб, чиб-чпихьан жара апIуз удукьуб; ученикарихьан жавабар тялукь мисалариинди практика жигьатнаан тасдикь апIуз хьуб;

 орфоэпияйиан: табасаран литературайин чIалнан орфоэпияйин асас къайдйирикан мянфяаьт ктабгъуз удукьуб;

 – лексикайиан: гафар чпихъ хъайи мяна ва стилистика жигьатнаан мелзнан ва бикIбан улхбаъ дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб; гафар диш ва илтIибкIу мянайиъди ишлетмиш апIуз удукьуб; табасаран чIалнанна урус чIалнан, урус чIалнанна табасаран чIалнан ва харижи чIаларин словарарикан мянфяаьт ктабгъуз удукьуб;

 гафар арайиз гъюб'ан: гафнан морфемайиан (ччив, префикс, суффикс, инфикс, аьхир) асас лишнар аьгъяди хьуб; кьабул дапIнайи шартIнан ишарйириинди гафнан паяр улупуб; префиксар ва суффиксар ишлетмиш апIури, цIийи гафар дюзмиш апIуз удукьуб;

морфологияйиан: морфологияйин саб тяйин лишнар кайивализ дилигну, чIалнан паяр жара апIуз удукьуб; чIалнан паярин асас лишнар аьгъяди хьуб; чIалнан паярин морфологияйин лишнар ва предложениейиъ гъабхурайи вазифа улупуз удукьуб; чIалнан паярин формйир арайиз хуз удукьуб; чIалнан паярин морфологияйин разбор апIуз удукьуб;

– орфографияйиан: гафариъ орфограммйир тяйин апIуб; орфограмма дюзди бикIбан къайда субут апIуз удукьуб; орфограммайин гъалатIар агуз ва дюз алауз удукьуб;

синтаксисдиан: предложенйириъ гафарин синтаксисдин роль тяйин апIуз удукьуб; предложенйириъ ва аьлакьалу улхбаъ гафар синтаксис жигьатнаан дюзди хъпалгуз удукьуб;

 пунктуацияйиан: йицIубпи классдиъ аьгъю гъапIу темйириз тялукь предложенйириъ препинаниейин ишарйир дюзди дивуз удукьуб;

 аьлакьалу улхбаан: мелзналан вая дибикIну текст ктибтуз удукьуб; текстнан анализ гъабхуб; план дюзмиш апIуб; текстар урус чIалнаан табасаран чIалназ илтIикIуз удукьуб; литературайин чIалнан къайдйир уьрхюри, стиль ва мяна жигьатнаан сочинение ва жара жюрейин текстар дюзмиш апIуз удукьуб.

 

11 клас

(34 с)

ЧIалнакан уьмуми мялуматар (2 с)

 I. Табасаран чIал дагъустан чIаларин арайиъ. Дагъустан чIаларин багахьлувал.

 Табасаран чIалнан «гъи» «ва» «закур».

 ЧIалнан экологияйин меселйир.

 II. Дагъустан чIаларин багахьлувалси, халкьаринра багахьлуваликан, думу багахьлувал чIалариъ атIагнайиваликан, дагъустан халкьарин сабвалин кьувват Дагъустандин кьувват вуйиваликан аьгъяди хьуб ва аннамиш апIуб. Табасаран чIалнан «гъи» ва «закур» темайиан жвуван фикир ачухъ апIру саягънан яратмиш апIбан ляхин бикIуб.

Текст ва дидин гъурулуш (4с)

 I. Текстнаан гъадагънайи аьгъювалар системайихъна хуб, уьмумиламиш апIуб.

 Текст ва дидин гъурулуш. Текстнан асас лишнар. Текстнан тема ва асас мяна; микротема, текстнан план; текст абзацариз пай хьуб, абзацдин гъурулуш, мяна. Текстнаъ фикир артмиш хьуб. Текстнаъ предложенйир аьлакьалу апIбан дакьатар. Вазифайизна мянайиз лигну, улхуб (текст) дюзмиш апIбан жюрйир, саягъар: хабар тувбан, шикиллу апIбан ва фикир ачухъ апIбан. Текстнаъ жюрбежюр жюре улхбан жюрйир сатIи хьуб.

 II. Текстнан асас лишнарикан аьгъяди хьуб.Текстнан тема ва асас мяна тяйин апIуз удукьуб; текстниин (дидин тема ва асас мяна атIагурайи) кIул иливуз удукьуб; текстнаъ асас ва кьюбпи дережайин информация жара апIуз удукьуб; простой ва ккатIабццуу план дюзмиш апIуз удукьуб. Текстнан стиль тяйин апIуз ва гьадму стилиз тялукь чIалнан дакьатар агуз удукьуб. Улупу текстнахьна эвел вая аьхир бикIуз удукьуб. Улупу темайиан хабар тувбан, шикиллу апIбан, фикир ачухъ апIбан жюрейин (гьарсабдин кIулди ва гъидикьу) текстар дюзмиш апIуз удукьуб. Улупу саб жюрейин текст жара жюрейиз дюнмиш апIуз удукьуб. Жа-жара мяна кайи предложенйир аьлакьалу улхбахьан (текстнахьан) жара апIуз удукьуб. Текст дюзмиш апIбан къайдйир гюзет апIури, жвуву дюзмиш гъапIу текст цIалцIам апIуз ва редакторвал жигьатнаан дидин зиин ляхин гъабхуз удукьуб.

 Улупу текстнан, дидин гъурулуш, тема, мяна ва дюзмиш апIбан саягъ жигьатнаан анализ гъабхуз удукьуб.

                             Синтаксис ва пунктуация (12 с)

 I. Синтаксисдин ва пунктуацияйин асас понятйир. Синтаксисдин асас уьлчмйир. Синтаксисдин морфологияйихъди аьлакьа.

 Пунктуацияйин асас принципар.

Гафарин ибара

  Гафарин ибарайин гъурулуш. Гафарин ибарайиъ гафар аьлакьайиъ учIвбан къайдйир.

Гафарин ибарайин синтаксисдин разбор.

Предложение

 Предложениейин гьякьнаан гъадагъу мялуматар текрар апIуб ва системайихъна хуб. Простой ва ктикьу предложенйир.

Простой предложение

 I. Простой предложениейин асас лишнар. Пувалин метлебниинди простой предложенйирин жюрйир. Гъурулуш жигьатнаан предложенйирин жюрйир. Кьюб, шубуб ва саб составнан предложенйирин жюрйир. Кьюб ва шубуб составнан простой предложенйирин грамматикайин диб.

Предложениейин кIулин членар, дурар улупбан къайдйир. Подлежащеейинна сказуемоейин арайиъ тире.

 КкатIарццу ва ккатIатIарццу предложенйир. Предложениейин кьюбпи дережайин членар, дурар улупбан къайдйир.

 Предложениейиъ дидин членар тяйин апIбан къайда. Текст дюзмиш апIбаъ кьюбпи дережайин членарин роль.

Простой предложениейиъ гафарин къайдайин роль ва стилистикайин вазифйир. Шиърариъ гафарин къайда.

 Предложениейин саб жинснан членар. Саб жинснан членар кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир. Жюрбежюр стилариъ саб жинснан членар кайи предложенйир ишлетмиш апIуб. Союзар кайи ва союзар ктру саб жинснан членар кайи бязи предложенйирин синонимия. Саб составнан предложенйир, дурар улупбан къайдйир.

 Тамам вуйи ва тамам дару предложенйир. Тамам дару предложениейиъ препинаниейин ишарйир ва интонация.

Кьюб, шубуб ва саб составнан предложенйирин синонимия. Жюрбежюр составнан предложенйир улхбан стилариъ ишлетмиш апIуб.

 Предложениейин жара апIру членар. Дурариъ препинаниейин ишарйир.

 Предложениейин членар вуди даршлу гафар. Дурариъ препинаниейин ишарйир дивбан асавалар.

 ГьатIабццу предложение. ГьатIарццу членар улупбан къайдйир.

 II. Синтаксисдин асас уьлчмйирн гьякьнаан аьгъювалар ади хьуб. Дурарин асас лишнариинди саб тмунубдихьан жара апIуз удукьуб. Синтаксисдин морфологияйихъди аьлакьа ади шлуваликан аьгъяди хьуб.

 Синтаксисдин пунктуацияйихъди аьлакьалуваликан аьгъяди хьуб.

 Гафарин ибарайин асас лишнарикан аьгъяди хьуб. Азад ибарйир дурумлу ибарйирихьан жара апIуз удкьуб. Гафарин ибарйириъ асас ва асиллу гафар тяйин апIуз ва дурарин арайиъ аьлакьайин жюрйир (тархьуб, идара апIуб, хъахьуб) тяйин апIуз удукьуб. Предложенйириъ гафарин ибарйир жара апIуз удукьуб. Гафарин ибарайин синтаксисдин разбор гъабхуз удукьуб.

 Простой предложениейин асас лишнарикан аьгъяди хьуб. Простой предложениейин саб жюре тмунубдихьан жара апIуз удукьуб.

 КкатIарццу ва гьатIарццу предложенйирин гьякьнаан аьгъяди хьуб. Простой предложенийир тялукь интонацияйиинди урхуз удукьуб.

 Простой предложенйириъ, дурарин пувалин метлебариз ва гъурулшдиз дилигну, препинанияйин ишарйир дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб. Жюрбежюр гъурулушдин предложенйир стилистика жигьатнаан дюзди дюзмиш апIуз ва саб жюре жара жюрейиз дюнмиш апIуз удукьуб. Простой предложениейин синтаксисдин тамам ва тамам дару разбор гъабхузудукьуб.

Кпикьу предложение (8 с)

 

 I. Кпикьу предложениейин асас лишнар.

Кпикьу табигъсуз предложение.

Ктикьу табигъсуз предложенйириъ препинаниейин ишарйир.

Кпикьу табигъ предложение. Табигъ предложениейин жюрйир. Кпикьу табигъ предложениейиъ препинаниейин ишарйир. Жюрбежюр жюрейин аьлакьайин ктикьу предложенйириъ препинаниейин ишарйир. Простой ва ктикьу предложенйирин (простой ва ктикьдар, союзар кайи ва союзар ктру ктикьу предложенйирин) синонимия.

 

 II. Кпикьу предложениейин гьякьнаан аьгъювалар ади хьуб. Чпин асас лишнариинди простой ва ктикьу предложенйир чиб-чпихьан жара апIуз удукьуб. Кпикьу табигъсуз предложение кпикьу табигъ предложениейихьан жара апIуз удукьуб.

Ктикьу табигъсуз ва табигъ предложенйир бикIбаъ ва улхбаъ ишлетмиш апIуз удукьуб. Союзар кайи ва ктру ктикьу предложенйир тясирлуди урхуз ва дюзмиш апIуз удукьуб.

 Ктикьу предложениейин синтаксисдин разбор (тамам вуйи ва тамам дару) гъабхуз удукьуб.

                                  

Диш ва чап улхуб (2 с)

 

 I. Диш ва чап улхуб. Диш ва чап улхуб кайи предложенйириъ препинаниейин ишарйир.

 Цитатйир ишлетмиш апIбан къайдйир.

 II. Диш улхбаъ, авторин гафар ерлешмиш хьувалилан асиллу вуди, препинанияйин ишарйир дивуз удукьуб. Диш улхуб чап улхбиинди дигиш апIуз удукьуб. Диш ва чап улхуб кайи предложенйир дюзди урхуз удукьуб. Диш ва чап улхуб кайи предложенйир, диалогар кайи текстар дюзмиш апIуз удукьуб.

 Улхбаъ (бикIбан) цитатйир дюзди ишлетмиш апIуз удукьуб.

 

Текрар апIуб ва системайихъна хуб (2 с)

Табасаран чIалнан уьлчмйириан гъадагъу мялуматар текрар апIуб ва системайихъна хуб.

 Лингвистика жигьатнаан улхбан сесерин, гафарин, предложениейин ва текстнан анализ гъабхуз удукьуб.

Аьлакьалу улхуб артмиш апIуб (4 с)

 Улупу темайиан ясана гъурху эсериан мелзналан ва дибикIну ккатIабццу план дюзмиш апIуз удукьуб.

 Гъурху эсерин игитриз (игитариз) характеристика (мелзналан ясана дибикIну) тувуз удукьуб (жвуван фикир ачухъ апIуб).

 КIул′инди гъурху эсерикан, макьалайикан рецензия бикIуз удукьуб. Текст дюзмиш апIбаъ нукьсанвалар (гьадму гьисабнаан хъа-хъайиси ва аьакьалуди текст ачухъ апIбаан) агуб ва дурар дюз алауб.

 Предмет шикиллу апIбан, фикир ачухъ апIбан, кьимат тувбан келимйир тIаъри, (наан тIалаб шулаш, гьадушваъ) хабар тувбан саягънан текст цIалцIам апIуб.

 

Урхбан натижа

 

Выпускникдин гьязурвалин дережайихьна тIалабар:

 

Аьгъяди хьуб (гъавриъ ахъуб):

 – халкьдин аьдатарихъди, культурайихъди чIалнан аьлакьалуваликан, табасаран ва жара халкьарин чIалнан, тарихдин ва культурайин аьлакьалуваларикан;

 – улхбан система ва дидин компонентар, литературайин чIал, чIалнан къайдйир, улхбан культура;

чIалнан асас уьлчмйир ва дережйир, дурарин лишнар ва аьлакьалувал;

гьамусдин табасаран литературайин орфоэпияйин, лексикайин, грамматикайин, орфографияйин ва пунктуацияйин къайдйир;

 – мелзнан ва бикIбан улхбаъ улхбан культура ва стилистика гюзет апIури, улхуз аьгъяди хьуб.

Удукьуб:

– улхуб жигьатнаан жвув контроликк гъитуб;

– жюрбежюр функциональный стиларин текстарин чIалнан анализ гъабхуб;

– мелзналан диалогдин ва монологдин жюрбежюр келимйир дюзмиш апIуб;

– улхбан, гаф – чIал апIбан ва бикIбан практикайиъ гьамусдин литературайин чIалнан орфоэпияйин, орфографияйин, лексикайин, грамматикайин ва пунктуацияйин къайдйир гюзет апIуб.

 

 

 

 

 

 

Содержание

     

Гъаврикк ккаъбан кагъаз............................................................... 3

Программа 5 класс......................................................................... 22

Программа 6 класс......................................................................... 29

Программа 7 класс......................................................................... 34

Программа 8 класс......................................................................... 40

Программа 9 класс......................................................................... 46

Программа 10 класс....................................................................... 51

Программа 11 класс....................................................................... 58


         

Программы по табасаранскому языку

для 5-9 и 10-11 классов

 

 

   

Разработаны сектором родных языков

Дагестанского НИИ педагогики

им. А.А.Тахо-Годи

   

Редактор Джамалиева Ш. Б.

Корректор Ашурбеков К. Д.

         

Сдано в набор 14.08.2014. Подписано в печать 17.11.2014.

Формат 60х84 1/16. Бум. офсетная № 1. Гарнитура Times.

Усл.п.л. 3,72. Уч.-изд.л. 2,45. Тираж 500 экз.

         

ООО «Издательство НИИ педагогики»

367000, г. Махачкала

 

Типография ООО "Мавел"

367010, Махачкала, ул. О.Кошевого, 42а


 

 



[1] Гьаму ва гъюз имбу классариъ гъадагъну ккуни аьгъюваларна вердиш'валар баяр-шубари ккергъбан классариъ гъадагънайидариз аьлава дапIнайидар ва гьарсар ученикдиз чарасуз аьгъю духьну ккунидар ву.

Наверх
На сайте используются файлы cookie. Продолжая использование сайта, вы соглашаетесь на обработку своих персональных данных. Подробности об обработке ваших данных — в политике конфиденциальности.

ВНИМАНИЕ!

Срок действия лицензии на использования программного обеспечения окончен 31.12.2023.
Для получения информации с сайта свяжитесь с Администрацией образовательной организации по телефону 89094817085

Функционал «Мастер заполнения» недоступен с мобильных устройств.
Пожалуйста, воспользуйтесь персональным компьютером для редактирования информации в «Мастере заполнения».